Sentýabr aýynyň 22-ne Instagramda Kerim Hally "Erkekleň adyndan" diýlip atlandyrylan wideony goýdy. Bu wideo ýaşlaryň arasynda uly seslenme döretdi. Biz wideoda gozgalýan meseleleri ele alyp, olaryň türkmen jemgyýetimize ýetirip biljek täsiri barada söz açmakçy. Ähli okyjylar düşüner ýaly, awtoryň wideoda beýan eden pikirleriniň ýazgysyny goşýarys:
Kerim Hally, "Erkekleň adyndan":
Alymlar bir pikiri şeýle tassyklaýarlar - diýeli Türkmen itleri ömrüni goýunlaryň goragynda geçirýärler. (Türkmen itiniň, goýnuň suratlary görkezilýär.)
Emma, şol goýunlaryň haýsyda bolsa birini, olaň (itleriň) öňünde derisinden çykaryp görüň. Itlerde işdä dörär. Eti iýmäge bolan höwes dörär. (Soýlan goýnuň eti görkezilýar.)
Çünki Alla tagalla, ylahy güýç arkaly goýun bilen iti şeýle baglanyşdyrypdyr.
Indi, şu pikiri zenanlar we erkekleriň arasyndaky gatnaşyk bilen hem baglanyşdyryp göreli.
Erkekler hemişe zenanlaryň goragynda gezýärler – haçanda zenanlar özüne mahsus görnüşde örtünip gezseler. (Hijaply gyzyň we ýewropaly eşikli gyzyň suratlary görkezilýär.)
A başga ýagdaýda bolsa, zenanlar günäni özünden gözlemeli. Bizde-de işdä bar.
Bu wideodan nähili many çykýar?
Instagram Kerim Halla öz pikirlerini arkaýyn beýan etmäge mümkinçilik döredýär we onuň öňe sürýän pikirlerini söz azatlygy diýip hasaplap bolar. Eger-de ol diňe öz halaýan gyzynyň eşik stili barada pikirini beýan edip çäklenen bolsady ("hijaply gyzy halaýan, ýewropeý eşikli gyzlary halamok"), bu post ýaşlaryň arasynda gaty bir uly seslenme döretmezdem. Sosial mediýada şeýle pikirler täze hasaplanylmaýar. Emma awtor pikirini başgaça öňe sürmegi saýlapdyr.
Awtor erkek-aýal gatnaşyklaryny türkmen iti (erkek) bilen goýnuň (aýal) aragatnaşygyna deňäp çykyş edýär. Çynymyzy aýtsak, biz entek alymlaryň näme üçin türkmen itleriniň goýunlaryň goragynda ömrüni geçirýändigi barada ylmy işlerine gabat gelmedik. Emma adamlarda zorlamany oýaryp biljek sebäpleriň jemgyýetde kanunçylyk we medeniýet bilen çäklendirilýändigini bilýäris.
"Haçan-da zenanlar özüne mahsus görnüşde örtünip gezseler" diýmek arkaly awtor diňe öz şahsy pikirini aýdýarmy ýa-da ähli zenanlarymyzyň bir görnüşde geýinmegini öňe sürýärmi? Belläp geçmeli zatlaryň biri hem, "özüne mahsus görnüşde" diýip görkezilýän zenan türkmen jemgyýetine mahsus türkmen eşiginde suratlandyrylmadyk.
Soňra bolsa awtor "özüne mahsus görnüşde" standartyna laýyk geýinmän çykan zenan nähili ýagdaýa düşse-de "günäni özünden görmeli" diýýär. Şeýle diýmek bilen awtor aýal-gyzlarymyza garşy zorlugy (fiziki, seksual, emosional) jenaýat hasaplaman, adaty ýagdaý hasaplamaga çagyrmaýarmy? Näme üçin "özüne mahsus görnüşde" geýinen gyz zorlansa "günäni özünden görmeli"? Eýse biz zenanlarymyzyň ynsan mertebesine, adamçylygyna, arzuwlaryna olaryň egin-eşigine görä baha kesmelimi?
Erkeklerde "işdä bar" bahanasy – ylmyň, bilimiň ösen ýurtlarynda könelişen düşünjedir. Bu düşünje erkekleri "özlerine erk edip bilmeýän, indiki jynsy zorlugyň pidasynyň gözleginde köçelerde gezip ýören köpekler" ýaly görkezýär we ýaş adamlarymyza erkeklik barada zyýanly, gorkunç düşünjeleri öwredýär.
Biz awtoryň ähli türkmenistanly erkek oglanlaryň adyndan gürlemeýändigine ynanýarys. Aramyzda awtoryň pozisiýasyna garşy çykýan atalarymyzyň, doganlarymyzyň, ýoldaşlarymyzyň bardygyny bilýäris. "Işdäm bar", "örtünmänsiň" bahanalary jemgyýetimizde aýal-gyzlara bolan zorlugy kadalaşdyrýar. Eýse sen öz gyz jigiň, doganyň şeýle jemgyýetde ýaşamagyny islärdiňmi?
Awtoryň pikirleri barada ylym we kanun näme diýýär?
Erkeklerdäki "açlygyň" düýp sebäpleri dürli bolup bilýär we olar öwrenilmelidir. Başga ýurtlaryň tejribesine göz aýlasak, aýalyň egin-eşigi erkekleriň açlygynyň düýp sebäbi däldir. Bu "açlyk" başga düýpli meseleleriň bardygyndan habar berýär. Meselem, galyň sebäpli isleýän wagtynda öýlenip bilmezlik; öýlenmek ýaşynyň ýokarlanmagy we giç maşgala gurulmagy; garşydaş jyns bilen gürrüňdeş bolmak medeniýetiniň öwredilmezligi; konserwatiw garaýyşlar (jynsy gatnaşyklar nikadan öň bolmaly däl, tenini satýan aýallara bolan garaýyşlar) meseläniň düýp sebäpleri bolup biler. Bu meseleler sosiologlar, antropologlar, lukmanlar tarapyndan seljerilip öwrenilmeli.
Gender deňliginiň ýörelgeleri netijeli durmuşa geçirilýän ýurtlarda erkek adamlar zenanlaryň goragynda gezmeýärler. Muňa zerurlyk hem ýok. Zenanlar we erkekler özlerini howpsuz duýýarlar we olary goraýan kanunlar çykarylyp, durmuşa geçirilýär. Erkekler bolsa, öz soýýän işleri bilen meşgullanyp, wagtlaryny gowy raýat, ýoldaş, ata, dogan, dost, kärdeş bolmaga sarp edýärler. Olar her täze güne "Şu gün meň uýam näme geýdi, ol goralmalymy ýa-da ýok?" diýip başlamaýarlar.
Galyberse-de, biz dünýewi döwletde ýaşaýarys. Türkmenistanly zenanlar öz isleýän egin- eşigini saýlamaga doly hukuklydyr. Kanunçylygymyzda zenanlara berilýän hukuklar diňe bir eşik saýlamagy däl-de, bilim almagy, işlemegi, maşgalasyny meýilleşdirmegi, özerkine durmuş gurmagy, daşaryk erkek adamsyz çykyp bilmegi, özbaşdak syýahat etmägi we gün ýaşansoň hem gezelenç etmegi öz içine alýar.
Biz nädip "aç" däl ýaşlary ýetişdirmeli?
Şeýle çykyşlar jemgyýetimizde jynsy terbiýäniň zerurdygyndan we gowşakdygyndan habar berýär. Gender, fiziologiýa, psihologiýa degişli döwrebap ylmy düşünjeleriň öwredilip, ýaşlar bilen yzygiderli işlenilmegi howply düşünjeleriň giňden ýaýramagynyň öňüni alyp biler. Seksist teswirleriň kada ýaly kabul edilmegi we mediýada, sosial mediýada bularyň analiz edilmezligi zenanlarymyzyň we erkeklerimiziň geljegine zarba urýar.
Sen näme etmeli?
↪ Öz pozisiýaňy görkezmekden çekinme. Kanunçylygy bozýan islendik bir herekete internetde blog, makala, teswir ýa-da post goýmak arkaly jogap ber.
↪ Her bir zatda öz pozisiýaňy görkezmek üçin hökman başga biriniň üns çekiji bir zat etmegine garaşma. Muny elmydama maşgalaňda, adamlar bilen gatnaşyklaryňda we sosial mediýada görkezmegi endik edin.
Elbetde, iň aňsady – bu çykyşa göz ýummak we ýatdan çykarmak. Seniň jigiň, aýal doganyň, gyzyň geljegi her birmiziň gatnaşmagymyzyň ýa-da gatnaşmazlygymyzyň netijesinde özgerer. Pirkileriňi beýan et. Her gün.
Saglyk redaksiýasy
