Mugthor gurçuklar ýa-da ylmy dil bilen aýdanymyzda gelmintler – adamyň bedenine ornaşyp, onda dürli gurçuk kesellerini – gelmintozlary döretmäge ukyply ýönekeý gurçuklaryň uly toparydyr. Olar adamzadyň saglygyna howp salýan musallatdyr. Göräýmäge arassaçylyk şertlerini berjaý edýänlere gurçuk ýolukmajak ýaly, emma öýde arassaçylyk kadalary doly saklansa-da, köpçülik ýerlerinde dürli ýollar bilen bu kesel ýokuşyp bilýändir.

Gelmintleriň ýaýramagy ilki bilen howa şertlerine, soňra bolsa ýerlerdäki durmuş-ykdysady ýagdaýa baglydyr. Hemmetaraplaýyn ösen ýurtlarda gelmintoza ýolukmagyň derejesi yzagalak tropiki we subtropiki guşaklykdaka ýurtlara garanyňda mes-mälim pesdir.

Sözenek keseliniň taryhyndan gysgaça maglumat

Sözenek (gonoreýa) – jynsy gatnaşyklary arkaly geçýän keselleriň arasynda iň ýygy duş gelýän görnüşi bolup, ol dürli alamatlaryň ýüze çykmagy we gaýraüzülmeleriň döremegi bilen tapawutlanýandyr.

Adamzada sözenek keseli gadymy asyrlardan bäri belli bolup, onuň alamatlaryna meňzeş keseliň häsiýetlendirmesine b. e. öň IV asyra degişli kitaplarda duş gelmek bolýar.

Piýelonefrit (grek dil. piýelos - çanajyk, ýargak, nefros - böwrek) böwrek dokumasynyň sowuklama keselidir. Bu kesel peşew çykaryş ulgamynyň keselleriniň içinde ýygy duş gelip, ol dürli ýaşdaky adamlarda ýüze çykyp bilýär.

Aýallar we gyzlar erkeklere we oglanlara garanda piýelonefrit bilen has ýygy keselleýärler. Aýallaryň peşew çykaryş kanalynyň erkekleriňkiden gysga bolýanlygy sebäpli, dürli ýokançlyklar aňsatlyk bilen peşew halta we böwreklere ýetip bilýändir.

Çagalarda bolsa bu kesel dem alyş ýollarynyň kesellerinden soň ýygylygy boýunça ikinji ýerde durýandyr.

Uçuk (gerpes) ýokançlygy – belli bir kesel däl-de, öz içine keseller toplumyny alýan düşünjedir. Ol uçuk wirusynyň täsiri bilen ýüze çykyp, deriniň, nemli örtükleriň, merkezi nerw ulgamynyň we başga beden agzalarynyň zeperlenmegi bilen häsiýetlendirilýär.

Janly tebigatda uçuk ýokançlygynyň 80-e golaý görnüşi belli bolup, şolardan 6-sy adamda duş gelýändir. Bu uçuk maşgalasyna agzyň, jyns agzalaryň uçugy, garamygyň, sitomegalowirusyň, ýokançly mononukleazyň, gurşaýjy uçugyň wirusy, Berkittyň uçugy degişlidir.

Dümew – agyr wirus ýokançlygy. Ol adamyň ýaşyna ýa-da jynsyna garamazdan, hemmelere ýokup bilýär. Bu ýiti kesel duýdansyz başlanýan rinit, burnuň bitmegi, bronhlary şikeslendirýän üsgülewügiň ýüze çykmagy bilen tapawutlanýar.

Her ýylyň sowuk paslynda dümewiň epidemiýasy ýer togalagynyň ilatynyň 15%-ni şikeslendirýär. Dümew we ýiti respirator wirus ýokançlygy ýokanç keselleriň umumy göwrüminiň  95%-ni tutýar. Her ýyl  dünýäde 500 million adam  dümewläp, olaryň 2 million töweregi aradan çykýar. Dümew we ýiti respirator keseli ýygy-ýygydan gaýtalanyp, biziň  kadaly durmuşymyzyň 1 ýyla barabar döwrüni eýeleýär. Şol bir ýylyň dowamynda adam gyzdyrmadan, wirus beloklary zerarly bedeniniň zäherlenmesinden, kellagyrydan, ysgynsyzlykdan, umumy gowşaklykdan ejir çekip, ygtyýarsyz ýagdaýda ýatýar. Dümew agyr geçende, ýürek-damar ulgamyny, dem alyş agzalaryny, merkezi nerw ulgamyny  şikeslendirilip, agyr gaýraüzülmeler ýüze çykýar. Bu bolsa öz gezeginde  ýürek-damar keselleriniň, dem alyş ýollarynyň we öýken sowuklamasynyň, beýniniň we onuň bardalarynyň (meningoensefalit) zeperlenmeginiň döremegine sebäp bolup biler.

Bronhit — bu bronhlaryň sowuklamasydyr. Bronhitde esasan hem bronhlaryň nemli bardasy zeperlenýär. Dem alyş bilen bagly keselleriň arasynda bronhit iň köp duş gelýän keseldir. Bronhitiň özbaşdak, bir-birinden tapawutlanýan dowamly we ýiti görnüşi bolýar.

Ýiti bronhit

Ýiti bronhitiň esasynda respirator wiruslar  zerarly döreýän bronhlaryň nemli bardasynyň alawlama ýagdaýy ýatyr. Respirator wiruslaryna streptokokklar, pnewmokokklar, gemofiliýa taýajygy ýaly ýokançlyklar birigip bilýär. Şeýle hem  traheit, laringit, rinofaringit ýaly keseller bilen ýüze çykyp bilýär.

Jyns agzalarynyň papillomawirus ýokançlyklary adamyň papilloma wirusy (APW) arkaly döräp, gadymy wagtlardan bäri bellidir. APW-nyň jyns agzalarynyň rak keseline getirýän keselleriniň hem-de aýallarda we erkek adamlarda duş gelýän tekiz öýjükli rak keseliniň sebäbi bolup durýanlygy subut edildi. APW-nyň dürli görnüşleri adam bedeniniň dürli dokumalaryna zeper ýetirýändir.

APW-nyň 60-a golaý görnüşi bellidir. Wiruslar deriniň we nemli örtügiň diňe ýokary gatlagyna zeper ýetirýändirler. APW-y bilen dörän siňňiller öz-özünden ýitip hem bilýändir, käbir zeperlenmeler howply täze döremelere hem öwrülip bilýändirler.

Soňky 10-15 ýylda siňňilleriň dürli görnüşini göterýän adamlaryň sany artdy. Häzirki wagtda jyns ýollary arkaly geçýän ýokançlyklaryň içinde ol iň giňden ýaýranlaryň biri bolup, jyns gatnaşyklary-ny işjeň alyp barýan aýallaryň we erkek adamlaryň arasynda deň ýygylykda duş gelýändir.

Brusellýoz – zoonoz (haýwanlaryň üsti bilen geçýän) ýokançly kesel bolup, süňkleriň, myşsalaryň, nerw we jynsy ulgamyň şikeslenmegi bilen geçýändir hem-de bedeniň umumy zäherlenmegi bilen häsiýetlendirilýändir.

Brusellýozy döredijiler togalak ýa-da taýajyk görnüşli brusellalar bolup, olaryň esasan 6 görnüşi bellidir. Adamda keselçiligi döretmekde, ownuk şahly mallarda brusellýozy dörediji – Brusella melitasis ýokançlygynyň orny uludyr. Ol keseliň agyr görnüşini döredip, onuň giňden ýaýramagyna sebäp bolup bilýandir.

Brusellýozyň iri şahly mallaryň (B. abortus) we doňuzlaryň (B. suis) brusellalary  bilen döredilmegi, keseliň onçakly bir ýaýramagyna getirýän däldir we olar ýeňil görnüşde geçýändir.

Inçekesel ýokanç kesel bolup, ol adamlaryň, haýwanlaryň, guşlaryň arasynda giňden ýaýrandyr. Kesel nemes alymy Pobert Koh tarapyndan açylan inçekesel taýajyklary arkaly (oňa Kohuň taýajyklary hem diýilýär) döreýär. Kesel ýokuşandan soň birbada keseliň alamatlary ýüze çykman hem biler. Inçekesel taýajyklary köp ýyllaryň dowamynda adam bedeninde ýaşap, belli bir sebäpleriň täsiri netijesinde bedeniň kesellere durnuklylyk ýagdaýy gowşanda "oýanyp" bilerler. Ýaşaýşyň sosial şertleriniň ýaramazlaşmagy, iýmitlenmegiň ýeterlik bolmazlygy, garrylyk, nerw dartgynlylygy, alkogolizm, neşekeşlik, AIW-göterijilik, süýji keseli, öýkeniň dowamly keselleri şonuň ýaly sebäplere degişli bolup bilerler. Edil şol sebäpler netijesinde hem  çagalykda (ýa-da ýetginjeklikde) ýokuşan kesel, köp ýyllardan soň, garrylyk döwründe hemme alamatlary bilen döräp bilýändir. Şonuň üçin hem çagalary daşky ýokuşmadan goramak zerur bolsa, garry adamlarda bedeniň tapdan düşmekligine ýol bermeli däldir. Oňa garamazdan, islendik ýaş üçin hem daşky ýokuşmanyň ähmiýeti uludyr.

Gyzylja (krasnuha) – ýiti ýokanç keseli bolup, ol deride örgüniň ýüze çykmagy we daşky limfa düwünleriniň ulalmagy bilen häsiýetlenýär. Gyzylja keselini RNK saklaýan toparyna degişli wiruslar döredýärler. Olar daşky gurşawyň täsirine çydamsyz bolup, ultramelewşe şöhleleriniň täsiri bilen tiz gyrylýarlar.

Iňlis dilinde gürleýän döwletlerde gyzyljany käwagt "nemes gyzamygy" diýip atlandyrýarlar, sebäbi bu kesel XIX asyryň ahyrlarynda Germaniýada has gowy öwrenilipdi.

Birnäçe asyrlaryň dowamynda daşky alamatlarynyň meňzeşlikleri üçin gyzylja, gyzamyk we garamyk bir kesel hasap edilip gelnipdi. Gyzylja ilkinji gezek nemes lukmany F. Hofman tarapyndan 1740-njy ýylda öwrenilýär. Ýöne gyzyljany aýratyn kesel hökmünde 1881-nji kabul edýärler.