Maastriht Uniwersitetine degişli golland alymlarynyň bellemegine görä, bir gysym maňzyň kadaly iýilmegi biwagt bolup biljek ölümçiligiň öňüni almaga kömek edip biler.

Barlagyň barşynda alymlar 55-69 ýaş aralygyndaky golland erkek adamlarynyň we aýallaryň durmuşyna degişli maglumatlary öwrendiler we hemme meýletinçileriň ýaşaýyş düzgünini we iýmitleniş häsiýetini synladylar. Ondan soň, barlagçylar 10 ýylyň dowamynda olaryň ölümçilik derejesine syn etdiler.

Netijeler, günde azyndan 10 gr. maňyzlaryň haýsy-da bolsa bir görnüşini (grek hozy, findik, hindi hozy-keşýu, arahis) kabul edýän adamlaryň arasynda, 10 ýylyň dowamynda biwagt ýüze çykýan ölümçiligiň döreme ähtimallygynyň 23% peselendigini aýan etdi. Barlagçylar arahis ýagyny köp mukdarda ýagy we duzy saklaýandygy sebäpli zyýanly hasaplaýarlar.

Ekspertler maňyzlaryň kadaly kabul edilmeginiň howply täze döremeler, süýji keseli, dem alyş we nerw ulgamyny weýran ediji keseller bilen bagly ölümçilikden gorap biljekdigi barada düşündiriş berýärler.

Şeýle-de, hünärmenler maňyz iýmä ýykgyn edýän adamlaryň dogry iýmitlenmäge ymtylyp, köp mukdarda gök önümleri we ir-iýmişleri kabul edýändigini we zyýanly önümlerden gaça durýandygyny belleýärler.

Häzir howp salýan MERS wirusyndan dörän birinji ölümçilik 2012 ýylyň iýun aýynda Saud Arabystanynda hasaba alyndy. Ýakyn Gündogar respirator sindromy (iňlis. Middle East respiratory syndrome – MERS) wirusynyň ýaýramagy Gündogar Koreýada täze pidalaryň döremegine getirdi. Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň habar bermegine görä, bu Ýakyn Gündogaryň çäginden çykýan iň uly ýokançlykly ojak bolup, täze koronawirus ýakyn galtaşykda bolan adamlaryň arasynda ýaýraýandyr.

BIZ TÄZE WIRUS BARADA NÄMELERI BILÝÄRIS?

Kembridž uniwersitetiniň alymlarynyň bellemegine görä, iş öndürijiliginiň peselmeginiň esasy sebäbi – ukynyň ýetmezçiligidir. Öz gezeginde, iýmitlenme, çilimkeşlik we alkogol içgilerine ýykgyn etme, iş öndürijiligine ol diýen täsirini ýetirmeýär.

Synaglara iňlis kompaniýalarynda işleýän 21 müň sany meýletinçi gatnaşdylar. Barlaglaryň netijelerine seljerme berip, ýokary iş görkezijilerini gazanmak üçin 7 sagat dowamlylykdan az bolmadyk ukynyň zerurlygy kesgitlendi. Alymlaryň bellemegine görä, zyýanly endikler we iýmitlenme häsiýeti hiç hili täsirini ýetirmändir.

Ondan başga-da, alymlar maddy kynçylyklary bolan, psihiki bozulmalardan ejir çekýän, direg-hereketlendiriş ulgamynyň keselleri bolan we sport bilen meşgullanmaýan işgärleriň arasynda hem iş öndürijiligiň pesligini kesgitlediler. Şonuň ýaly-da, işde yzarlanýan, wagt ýetmezçiliginden kösenýän we ýakyn adamlaryna ideg edýän işgärleriň hem az öndürijilikli işleýändikleri äşgär bolsa-da, uky ýetmezçiligi bu görkezijä has güýçli täsir edýär.

Erkek adamlar aýalyň aýagynyň uzynlygy ýa-da göwüsleriniň ululygy ýaly daşky sypatlar bilen deňeşdirlende, olaryň akyllylyk görkezijilerini has ýokary bahalandyrýarlar. Kembridž uniwersitetiniň biolog-ewolýusionist alymy Däwid Beýnbridžiň bellemegine görä, erkek adamlar akylly aýalyň jogapkär we aladaçyl ene bolup, çagalaryny dogry terbiýeläp biljekdigine düşünýärler.

Alym erkek adamlaryň arasynda sorag geçirip, şeýle ugurlary kesgitledi. Erkek adamlaryň pikirine görä, uly göwüsler köplenç görnüşi boýunça deň bolmaýarlar we aýalyň ýaşy ulaldygyça öz gözelligini ýitirýärler. Ondan başga-da, köp erkek adamlar uzynlygy ortaça görkezijilere deň bolan aýal aýaklaryny oňaýly hasaplaýarlar. Aýaklaryň göni bolmagy esasy talap bolup, göni aýaklar saglygyň alamaty bolup durýarlar.

Öz gezeginde başga barlaglar, etli-ganly zenanlaryň köplenç akylly çagalary dünýä indirýändigini görkezdi. Çaganyň nerw ulgamynyň we beýnisiniň gurluşy üçin köp ýag gerek bolýar. Çaganyň beýnisi üçin zerur bolan dokozageksaýen turşulygynyň 80%-den gowragy enäniň ýag toplamalaryndan emele gelýär. Alymlaryň bellemegine görä, bu ýagdaý ewolýusion nukdaýnazardan, erkekleriň näme sebäpden "eti-gany ýerinde", "tyňkyja" aýallary halaýandygyny düşündirmäge esas döredýär.

Saglygy goraýyş ulgamynyň ekspertleriniň aýtmagyna görä, temmäki önümleriniň ulanylmagy sebäpli bolup biljek ölümçiligiň 70%-i ösüp barýan ýurtlaryň paýyna düşer.

Bu görkezijiler, temmäki önümleri sebäpli döreýän keselleri, dünýäde öňüni alyp boljak kesellere degişli edip boljakdygyny görkezýär. Ýaşaýyş endikleriniň üýtgemegi sebäpli, soňky ýyllarda çilim çekýän aýallaryň sany 20% ýokarlandy. Ondan başga-da, ýetginjekleriň arasynda çilim çekýänleriň sany barha köpelýär.

Häzirki wagtda, temmäki önümlerine garaşly bolma endigi demgysma, gan basyşyň ýokarlanmagy ýaly dowamly geçýän beden keselleri bilen bir hatarda goýulýar.

Çilimkeşlik – köräp duran temmäki tüssesini sorup alma bilen häsiýetlendirilýän ýaramaz endikdir. Temmäki tüssesi diňe bir çilimkeşiň saglygyna zyýan ýetirmän, eýsem töweregindäki adamlara (passiw çilimkeşlik) hem täsirini ýetirýär. Tüssäniň işjeň bölegi bolan nikotin öýkenleriň üsti bilen umumy gan aýlanşyga düşýär. Nikotinden başga-da, temmäki tüssesinde temmäki ýapraklarynyň ýanmagy we çilimiň tehnologiki taýdan işlenilmegi netijesinde döreýän maddalar saklanyp, olar gyjyndyryjy, umumy zäherleýji we howply täze döremeleri emele getiriji täsirli bolup durýandyrlar.

40 ýaşdan 70 ýaşa çenli erkek adamlaryň 50%-i jynsy gowşaklygyň dürli derejelerinden ejir çekýärler. Jynsy gowşaklyk (impotensiýa) dürli sebäplere görä döreýän hem bolsa, gan damarlarynyň zeperlenmesi bilen häsiýetlendirlýän ateroskleroz – olaryň arasynda iň giňden ýaýranydyr. ABŞ geçirlen barlaglar, ýürek üçin ulanylýan stentleriň jynsy gowşaklygy bejermeke hem netijeli bolýandygyny görkezdi.

Stent jynsy hyjuw dörände, erkeklik agzanyň gan damarlaryny açyk saklap, oňa ganyň inmegini üpjün etmäge ukyplydyr. Şeýle usul, 40 ýaşdan uly erkek adamlar üçin esasy kynçylyk bolan jynsy gowşaklygy ýeňip geçmäge kömek eder.

Jynsy gowşaklykdan ejir çekýän adamlaryň çanaklyk agzalaryny gan bilen üpjün edýän gan damarlarynyň içi, ýag we holesterin ýygnanmalary netijesinde daralýar. Ekspertleriň seljermelerine görä, bu kynçylykdan ejir çekýän erkek adamlaryň 70%-den gowragynda aterosklerozyň dürli derejeleriniň ýüze çykmagy syn edilýär.

30 adam stent goýma bejergisini alyp, gaýraüzülmesiz, bildirip duran gowlanma täsirini duýdular. Barlaglar esasan derman serişdelerinden netije duýmadyk erkek adamlara gönükdirilendi. Oňa garamazdan, bejergi usulyny ulanmak üçin 383 erkek adamyň diňe 8% saýlanyp alyndy. Barlaglaryň awtorlarynyň bellemegine görä, jynsy gowşaklygy bejermegiň usuly höküminde stent goýulmagynyň giň gerimde ulanylmagyny gazanmak üçin, köp kliniki barlaglaryň geçirilmegi zerurdyr.

Eger tomsuň birinji güni bize günüň ýakymly şöhlelerini peşgeş beren bolsa, bu gün bize iki esse şatlyk eçilýär. Çünki bu gün dünýäniň hemme ýurtlarynda diýen ýaly Çagalary goramagyň Halkara güni bellenilip geçilýär. Bu çagalar üçin diňe bir şatlykly baýramçylyklaryň biri bolman, eýsem çagalaryň hemişe goraga we alada mätäçdigi hem-de ulularyň olar babatda jogapkärçiligi duýmalydygyny ýatladýan seneleriň biridir.

Çagalary goramagyň Halkara güni, çagalary uruşlardan goramaga yglan edilen göreşe, olaryň saglygyny goramaga we demokratiki esasda olaryň terbiýesiniň hem-de biliminiň berilmeginiň alyp barylmagyna dünýä jemgyýetçilikleriniň ünsüni çekmekdir.

Çagalary goramagyň Halkara güni Aýallaryň Halkara Demokratiki Federasiýasynyň sessiýasynyň çözgüdi esasynda 1949-njy ýylda yglan edildi. Ol birinji gezek sene höküminde 1950-nji ýylda bellenilip geçildi.

Bu gün diňe bir çagalaryň şadyýan baýramçylyk bellemelerinden ybarat bolman, eýsem abadançylykly we adalatly jemgyýeti döretmegiň esasy şerti höküminde, çaganyň hukuklaryny goramagyň hem-de sylamagyň zerurlygy barada jemgyýete ýatlatmakdyr.

Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalar Fondunyň geçiren sorag etmelerine görä, çagalaryň ýarysy diýen ýaly, fiziki we ruhy kemsitmeler adaty ahwalat ýaly bolup hasaplanýan maşgalalarda ýaşaýarlar. Her onunjy çaga bolsa ulularyň zulumlygynyň pidasy bolýar.

Dürli ýurtlarda çagalar dürli howplara sezewar bolýarlar. Eger ösen Amerikada çagalar telewizion gepleşikleriň berýän ýaramaz täsirleriniň pidasy bolýan bolsalar, Afrika we Aziýa ýurtlarynda olara açlyk, AISD, harby çaknyşyklar we sowatsyzlyk howp salýar. Ösýän ýurtlar bilen deňeşdirlende, ösmede yza galýan döwletlerde çaga ölümçiligi iki esse diýen ýaly ýokarydyr.

Köp adamlar gündiz döreýän ukyçyllyk ýaly kynçylyk bilen göreşmeli bolýarlar. Adatça şeýle ýagdaýlarda kofe ulanylýan bolsa hem, Demirgazyk Arizona Uniwersitetiniň amerikan barlagçylarynyň tassyklamagyna görä, bu kynçylykdan halas bolmak üçin gara şokolad has hem gowy kömek etmeli.

Barlaga 18-25 ýaşly 122 sany meýletinçi gatnaşdy. Synlanýanlar hökmany tertipde düzüminde ýokary mukdarda kakao (60% az däl) saklaýan şokolad kabul edýärdiler ýa-da olara şokolada meňzeş önüm berilýärdi. Hünärmenler şokolad kabul etmezden bir sagat öň we soň meýletinçilerde elekrtoensefalografiýa barlagyny geçirdiler. Şeýle-de, gan basyşy ölçelip, adamynyň ruhy ýagdaýy kesgitlendi.

Barlaglaryň netijeleri, kofe içgisi bilen deňeşdirlende, şokoladyň has çalt ukudan açyp, şähtiň ýokarlanmagyna, beýniň işjeňliginiň tijendirilmegine ýardam berýändigini aýan etdi.

Barlaglaryň netijelerine esaslanyp, ekspertler gündiz ukysy tutup, işläp bilmeýän adamlara, gara şokoladyň azajyk bölegini kabul etmegi maslahat berýärler. Ylmy işiň netijeleri NeuroRegulation žurnalynda çap edildi.

Şwed-hytaý barlagçylaryň bilelikde geçiren barlaglary, ene süýdi bilen çaganyň bir ýyldan dowamly iýmitlendirilmeginiň, içege mikroflorasynyň (içegedäki peýdaly bakteriýalar düzümi) emele gelmeginde kynçylyklary döredip biljekdigini görkezdi.
Alymlar işege mikroflorasynyň işjeňligine baha bermek maksady bilen, ýaňy doglan çagalaryň we olaryň 4 we 12 aýlyk ýaşdaky täredini alyp öwrendiler. Ýörite barlaglar täretde 4 müňden hem köp bakteriýalaryň genomyny ýüze çykarmaga kömek etdi.

Hünärmenleriň adaty ýagdaýda doglan çagalaryň içegelerindäki bakteriýalarynyň arasynda, işjeňligi netijesinde ene süýdünde gandy bölüp bilýän maddalary çykarýan görnüşlerini ýüze çykardylar. Çaga ulaldygyça, has takygy bir ýaşdan soň, krahmaly, pektinleri we başga çylşyrymly uglewodlary bölüp bilme başarnygy ýüze çykýar. Ýöne bu dörän fiziologiki başarnyk, ene süýdi bilen iýmitlendirme dowam edýänçä, doly göwrümde işläp bilmeýär. Şunlukda, goşmaça iýmitlenme berlip başlanansoň, ene süýdi çaganyň içege mikroflorasynyň kadaly emele gelmeginde bökdençlik döredýär.

Ekspertler ene süýdüniň çaganyň immunitetiniň bekeşmeginde esasy we wajyp orny eýeleýändigini ýatladýarlar. Ýöne ony juda uzak ulanmaly däl, çünki bir ýaşynda çaga ene süýdi bolmazdan hem, ýaramly we ýokumly iýmitlenmäge ukyplydyr.

Çagalara gözegçilik etmek dowam etdirilýär. Alymlar çagalaryň ýaşyna görä içege bakteriýalarynyň düzüminiň üýtgeýşini öwrenmegi we sag hem-de näsag çagalaryň içegeleriniň mikroflorasyny deňeşdirmegi meýilleşdirýärler.

Resminamalaryň derňewi, geçen ýyl boýunça 50 ýaşdan uly işgärleriň 25%-iň we 20-29 ýaş aralygyndakylaryň 50%-iň ýarawsyzlyk kagyzlaryny alandyklaryny äşgär etdi. Şeýle-de, uly ýaşly kärdeşler ol diýen çynlakaý hasaplanmaýan keseller, meselem, dümew sebäpli iş ýerlerini seýrek goýup gidipdirler. Ýarawsyzlyk kagyzyny alan halatlarynda hem, işe basym dolanyp gelipdirler. Diňe 50 ýaşdan uly on sany işgäriň birine, 20-39 ýaş aralygyndaky işgärleriň 50%-i bilen deňeşdirlende, ýarawsyzlyk kagyzy bolmaly wagtyndan uzak açylypdyr.

Şeýle-de, barlagçylaryň kesgitlemegine görä, 20-39 ýaş aralygyndaky işgärleriň 30%-i ýarawsyzlyk hatlaryna, özleriniň mynasyp bolan, dynç alyş rugsadyna goşmaça günleri höküminde garapdyrlar. Ýaşlaryň 44%-i we 50 ýaşdan uly işgärleriň diňe 12%-i özlerini ýalandan näsag yglan edipdirler. Aldamalaryň esasy sebäpleri höküminde alkogol içgileri kabul etmekden soňky dörän näsaglygy, kärdeşi bilen duşuşma isleginiň bolmazlygyny belleseler, aglaba bölegi aşa ýadawlyk sebäpli irden oýanyp bilmezlik kynçylygyny aýdypdyrlar.

Ekspertleriň bellemegine görä, uly ýaşly, gartaşan adamlar, ýaşlara garanyňda, öz iş ýerlerini ýitirmejek bolup has çynlakaý aladalanýarlar. Başga barlagyň görkezmegine görä, 50 ýaşdan uly adamlaryň milliondan gowragyny öz islegi bolmazdan, işden gitmäge mejbur etdiler.