3000-den köp ýetginjegiň gatnaşmagynda geçirilen ylmy barlag agşam ir ýerine geçýän we gije uzak ýatýan ýetginjekleriň giç we az ýatýanlar bilen deňeşdireniňde ukudaky ýürek uruş tizliginiň pesdiginiň we okamakda, sözleri öwrenmekde, mesele işlemekde we beýleki zehin soraglaryny çözmekde has ýokary netijeleri görkezýändikleriniň üstüni açdy.

Gije gowy uky almak asyrlarboýy gowy kognitiw başarnyklar (öwrenmek, ýatda saklamak, pikirlenmek we mesele çözmek) bilen baglanyşdyrylan hem bolsa, alymlar heniz hem adamyň ýetginjeklik döwründe, ýagny beýnide möhüm özgermeleriň bolup geçýän döwründe ýeterlik uky almazlygyň täsirlerini öwrenmäge çalyşýarlar.

Bütin dünýäde alkogol ýaşlaryň arasynda iň köp ulanylýan psihoaktiw serişdedir (beýniň işleýşini, keýpiňi, pikirleriňi, garaýşyňy, duýgularyňy, özüňi alyp barşyňy üýtgedip bilýän serişde). Türkmenistany hem öz içine alýan BSGG-nyň Ýewropa sebitinde alkogol kabul edýän 15-19 ýaşlylaryň göterimi 2005-nji ýyldan bäri 40%-den ýokary bolup galýar. Ýaşlaryň arasynda köp alkogol içmek we ony yzygiderli aşa köp kabul etmek jemgyýetçilik saglygyna howp salýan meseleleriň biridir. Alkogol içmäge ir başlamak adamyň bütin ömrüne täsirini ýetirýär.

Alkogol ýaş adamlaryň beýnisiniň ösüşine zyýan berip, onuň alkogola baglanma ähtimallygynyň ýokarlanmagyna, okuwa we öwrenmäge höwesiniň gaçmagyna, töwekgelçilikli jynsy hereketlere we zulumly hereletlere baş goşmaga iterip bilýär.

Dünýä ýüzünde şäherler okuw, iş we dürli mümkinçilikler bilen barha köp sanly ýaşlary özüne çekýärler. Geçen ýyl Natur žurnalynda çap edilen ylmy derňew işi şäherleriň ýetginjekleriň (10-19 ýaş) we ýaşlaryň (15-24 ýaş) psihiki saglygyna ýaramly aýratynlyklaryny anyklady. Derňew dürli ugurlaryň hünärmen toparlary tarapyndan halkara derejede geçirilip, onuň netijeleri 400-den gowrak ýetginjeklerden we ýaşlardan ýygnalan soragnamanyň jogaplaryna esaslanýar. Soragnama gatnaşyjylara görä, ýetginjekleriň we ýaşlaryň psihiki saglygy üçin şäherleriň esasy 6 aýratynlygy bolmaly:

Sosial mediýa we bazarlar birkemsiz derini wada berýän önümlerden doly. Bu önümleriň mahabatlary indi diňe bir ululary däl, eýsem ýetginjekleri hem nyşana alýar. Bularyň köpüsi derä zyýan ýetirmeýän hem bolsa, käbiriniň peýdasyndan zyýany agdyklyk edip bilýär – üstesine-de, olara ençeme çykdajy çykarylýar. Hatda bu önümler zyýansyz bolaýanda-da, olary satyn almak bilen biz daşky görnüş we gözellik baradaky zyýanly kadalary öňe sürýärismi?

Bu meselä lukmançylyk nukdaýnazaryndan hem garap göreliň. Gysga jogaby: Köplenç ýetginjeklere ýöriteleşdirilen ýa-da gymmat bahaly deri önümleri gerek bolmaýar.

Käbir adamlar bullingi (bilgeşleýin adama emosional ýa-da fiziki taýdan azar bermek) adaty hadysa hasaplap, çaganyň gatamasy üçin zerurlyk hökmünde görýärler. Bu ýalňyş düşünjedir!

Bulling çaganyň fiziki, ruhy saglygyna, okuwa ýetişigine zeper ýetirip bilýär. Ylmy barlaglaryň käbiri bulling edilýän çagalaryň we ýetginjekleriň uly ýaşlarda hem depressiýa, ynjalyksyzlyk, howsalalylyk we hatda suisid ýaly töwekgelçiliklere düşüp bilýändigini duýdurýar.

Şonuň üçin-de, çaga bullinge sezewar bolanda ene-atalaryň we mugallymlaryň ara girmesi möhümdir. Emma welin, çagalar köplenç bulling hadysalary barada göni ene-atalaryna ýa-da beýleki ululara aýtmaýarlar we nämäniň bolup geçýänini aňmak hemişe aňsat düşmeýär.

Aýbaşa degişli soraglar her aýal-gyzyň öz durmuşyna degişli gyzyklanmalarynyň saldamly bölegini düzýär. Her aýal-gyz öz aýbaşy halkasynyň dowamlylygyny, geliş häsiýetini, beden özgermelerini gowy bilýär. Aýal-gyzlar öz aýbaşy günleri, şol döwürde özlerini duýuşlary barada özara gepleşip, bir-birlerine peýdaly maslahatlary berýärler. Galyberse-de, zenanlyk raýdaşlygy şol aýratyn günlerde biri-birine goldaw bermäge kömek berýär. Arassaçylyk gigiýena serişdesi, agyry bolanda agyryny aýryjy gerdejigi her aýal-gyz jorasy bilen paýlaşmaga taýyn. Aýbaşy wagty keýpiň üýtgemegine hem joralar gowy düşünip, keýpiňi göteriji şokolad bilen paýlaşyp bilerler.

Ýöne aýbaşy barada türkmenistanly oglanlara bilmek hökmanmy? Bu soragda olaryň bilimsizligi zenanlar bilen gatnaşygyna täsirini ýetirip bilermi?

Himiki serişdeleri (aerozol, öýi arassalaýyş serişdeler, boýaglar, ýelimler, lak we baş.) ysgap, keýp alma häsiýetine toksikomaniýa diýilýär. Lukmanlaryň bellemegine görä, toksikomaniýa neşä öwrenişmeleriň iň agyr görnüşi hasaplanýar. Ysgalýan himiki serişdeleriň elýeterliligi we onuň bilen kiçi ýaşly ýetginjekleriň meşgullanýandygy ony has hem howply edýändir. Toksikomanlaryň ortaça ýaşy 10-15 ýaşdyr.

Tirýek – tirýegiň güllerinden alnan şire bolup, tebigy neşe serişdelerine degişli edilýändir. Tirýegiň düzümine girýän biologiki işjeň maddalar beýniniň reseptorlaryna täsir edip, adamy hakykatdan daşlaşdyrýandyr – onda lezzetli duýgulary döredýändir. Adamda beýni öýjükleriniň üýtgemegi netijesinde neşä bolan talap barha ýokarlanýandyr. Lezzetli duýgulary almak üçin ol neşäni barha ýygy kabul etmäge çalyşýar we onuň mukdary gezekden-gezege köpelýär. Şeýdip, tirýege bolan öwrenişme döreýär.

Belki sen neşekeşligiň (narkomaniýa) dowamly keseldigini we onuň ömrüň soňuna çenli dowam edýändigini eşiden bolsaň gerek. Neşekeşlikden seýrek ýagdaýlarda doly sagalma gazanyp bolýar – ol dikeldip bolunmajak psihologiki we emosional bozulmalara getirýär.

Çilimiň tüssesinden dem alynman çekilmegi öýken we ýokarky dem alyş ýollary üçin zyýansyz ýaly bolup görünse-de, agyz boşlugy we damak üçin howpludyr. Çunki çilim tüssesiniň düzümine girýän (myşýak, benzol, poloniý, formaldegid we baş.) himiki maddalar bu agzalaryň nemli örtügini dowamly gyjyndyryp, agyz boşlugyň, diliň, dodaklaryň, damagyň rak keseliniň döremegine itergi berip bilerler.