Ýatgy boýunjygynyň displaziýasy ragyň öňýanyndaky kesellere degişli edilýän bolsa-da, ol hemişe rak keseline öwrülmeýär. Wagtynda ýüze çykarylyp bejerilen ýagdaýynda, onuň raga öwrülmeginiň öňüni alyp bolýandyr. 

Kada görä, ýatgy boýunjygyny örtýän köpgatlakly ýasy epiteliý aýdyň araçäkli gatlaklara bölünendir. Edil önümleriň gatlak-gatlak goýlup işdäaçar taýynlanyşyny göz öňüne getiräýiň. Iň aşaky gatlak-bazal, soň parabazal, soň aralyk gatlak, ondan soň epiteliniň üstki gatlagy tapawutlandyrylýar. Ýatgy boýunjygyny örtýän epiteliýada döreýän kadasyz üýtgemeleri III derejä bölýärler:

Möhüm bellik: Aşakdaky maglumatlar toplumy Beýik Britaniýanyň hökümeti tarapyndan Türkmenistanda jynsy zorlanma sezewar bolup biljek britan raýatlary üçin taýýarlanyldy. Biz Saglykda türkmenistanlylaryň özleri üçin şeýle resurslaryň kemçiligini nazarda tutup, bu maglumatlary ildeşlerimize ýetirmek isledik. Ýurdumyzda aç-açan gürrüň edilmese-de, jynsy zorlanma hadysalary bolup durýar we pidalar ýyllarboýy ýa-da ömürboýy onuň yzasyny çekip ýaşaýarlar. Biz jemgyýet hökmünde bu meseläni ara alyp maslahatlaşmaga we oňa çözgüt gözlemäge başlamalydyrys.

Abort näme bolýar?

Abort – bu ýatgyda ösýän çaga düwünçegini derman serişdesi ýa-da lukmançylyk gurallary bilen aýyrmakdyr. Başgaça aýdylanda, göwrelilik emeli usul bilen togtadylýar. Abort aýalyň islegi bilen diňe ýörite taýynlykly lukman tarapyndan, ýöriteleşdirilen lukmançylyk edarasynda geçirilmeli. Abort – kanuny, howpsuz we seýrek bolmalydyr.

Türkmenistanda aborta girizilen çäklendirmeler myş-myşmy ýa diňe dilden berlen buýrukmy? Meselem, aýal-gyzlaryň daş keşbine, eşigine girizilen dilden berlen görkezme ýaly zatmy?

Ýatgynyň rak keseli – ýatgynyň nemli bardasyndan (endomertiýa) ýa-da başga gatlagyndan döreýän howply täze döremedir. Bu keseli şeýle hem ýatgy bedeniniň ragy ýa-da endometriýanyň ragy diýip hem atlandyrýarlar. Köplenç 50-65 ýaş aralygyndaky aýallarda ýygy duş gelýän bolsa hem, soňky ýyllarda ýaş aýallarda hem duş gelme ýygylygy ýokarlanma ýykgyn edýär.

Dünýä boýunça aýallaryň ölümçiliginiň sebäpleriniň arasynda ýatgy boýunjygynyň rak keseli ikinji orny eýeleýär. Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasyna (BSGG) görä, bu kesel her ýylda 500 müňe golaý aýalda ýüze çykyp, şolardan 275 müň aýal aradan çykýar.

Goltugyň ýakymsyz ysyny aýyrmaga niýetlenen iki dürli önüm giňden peýdalanylýar: antiperspirantlar we deodorantlar:

↪ Antiperspirantlar esasan derlemä garşy ulanylýar, çünki olar düzüminde dere böwet bolýan alýuminiý duzlaryny saklaýarlar.

↪ Dezodorantlar goltukdaky ýakymsyz yslary aýyrmak üçin niýetlenen we derlemä täsir etmeýärler. Olaryň düzüminde alkogol esasly maddalar bolýar we alýuminiý bolmaýar.

Soňky ýyllarda antiperspirantlaryň düzümindäki alýuminiý baradaky aladalanmalar köpeldi. Käbir adamlar goltukdaky limfatik düwünleriň bu alýuminiýi özüne siňdirip, wagtyň geçmegi bilen öýjüklere zeper ýetirýändigine we rak keseline eltýändigine ynanýarlar.

Hemmämiz erkek adamyň agyr dem alyp, döşüni gysyp, ýere ýykylýan film sahnalaryny gören bolsak gerek. Hakyky durmuşda welin, ýürek keseliniň pidasy aýal hem bolup bilýär we bu hadysanyň filmlerdäki ýaly beýle dramatik bolmazlygy ahmal.

"Erkeklerem, aýallaram kükreklerinde pil oturan ýaly basyşy başdan geçirýärler, emma aýallar döş gysylmasy bolmazdan hem ýürek infarktyny geçirip bilýärler. Munuň ýerine olar demgysma, döşüň aşagynda ýa-da garnyň ýokarragynda basyş ýa-da agyry, baş aýlanma, özüňden gitme, ýagyrnyda basyş ýa-da aşa ýadawlygy başdan geçirip bilerler" – diýip, Nieca Goldberg (M.D., Nýu-Ýork Uniwersitetiniň Lagone Saglyk Merkeziniň ýanyndaky Joan H. Tisch Aýallaryň Saglygyny Goraýyş Merkeziniň saglyk müdiri we Amerikan Ýürek Birleşiginiň meýletinçisi) aýdýar.

Ýaş gitdikçe ýürek keseliniň döreme töwekgelçiligi hemmelerde ýokarlanýar, emma aýallaryň aýbaşydan galma (klimaks) döwrüniň başlanmagy bilen keseliň alamatlary has aýdyňlaşyp biler.

Aýbaşydan galma ýürek-damar kesellerini döretmeýär. Şeýle-de bolsa, aýbaşydan galma döwründe käbir töwekgelçilik faktorlary köpelýär we ýagly naharlary bilen iýmitlenmek, çilim çekmek ýa-da ýaşlykda başlanan beýleki ýaramaz endikler erbet netijelere eltip bilýär. Aýbaşydan galma kesel däl-de, aýalyň ömründe tebigy tapgyrdyr. Aýallar aýbaşydan galma döwrüne ýakynlaşanda, saglygyna gowy üns bermeli. Aýbaşydan galma ortaça 54 ýaşda bolup geçýär.

Aýbaşy garypçylygy – bu zerur aýbaşy serişdeleriniň elýetersiz ýa-da gyt bolmagydyr.

Aýbaşy garypçylygynyň döredýän meseleleri:

↪ Gyz-gelinler alternatiw aýbaşy serişdelerini (oýde, amatly/amatsyz matadan ýasalan, esgiler) ulanýarlar ýa-da serişdeleri bolmalysyndan has uzak ulanýarlar we bu saglyk gaýraüzülmelerine, infeksiýalara we uzak-möhletleýin saglyk meselelerine eltip bilýär.

↪ Gyz-gelinler aýbaşy garypçylygy zerarly işden, okuwdan ýa-da başga çärelerden galmaly bolýarlar.

↪ Bu mesele gyz-gelinleri kemsinmä, lapykeçlige we depressiýa eltip bilýär.

↪ Aýbaşy garypçylygy diňe jemgyýetiň saglygyna däl, eýsem jemgyýetiň bilimine hem täsir edýär.

Endometrioz keseli öz ýygylygy boýunça aýal jyns agzalarynyň keselleriniň arasynda we fibromiomadan soň üçünji orny eýeleýär. Ony käwagtlar endometrit (ýatgynyň içki gatlagynyň sowuklamagy) keseli bilen hem nädogry çalyşýarlar.

Ýatgynyň içki gatlagy aýbaşy halkasynyň gününe we jyns gormonlaryna baglylykda ösüp we bişişip, aýbaşy bilen sypyrlyp gaýdyp, üýtgemä ýykgyndyr. Endometrioz keseli ýatgynyň içki gatlagynyň (endometriýanyň) ýatgydan daşary ýaýramagy bilen häsiýetlenýändir. Bu kesel ýatgynyň myşsa gatlagyny, beýleki jyns agzalary, kiçi çanaklyk agzalaryny örtýän garnyň ýylmanak perdesini, hatda başga agzalary hem (öýken, böwrek, içegeler, peşew halta) zeperlendirip bilýändir. Ýatgynyň endometriýasy başga dokumalara we agzalara ýaýrap (metastaz berip) we olaryň içine ösüp, olary şikeslendirmäge ukyplydyr. Kesel dowamly bolup, gaýtalanyp durýar.