Gen üýtgetmek (iňlisçe: gene editing) – bu tehnologiýa arkaly organizmiň DNK-syny üýtgetmekdir. Munuň üsti bilen genomyň islendik ýerine genetik material goşup, aýryp ýa-da özgerdip bolýar.

Gen üýtgetmek dürli maksatlar üçin ulanylýar:

Bu maglumat Ekonomist (the Economist) žurnalynda Metan Awçulary (the Methane Hunters) ady bilen 2020-nji ýylyň fewral aýynda çap edildi. Kler atly emeli hemra 2019-njy ýylyň ýanwarynda günbatar Türkmenistanda läbik wulkanlaryň emissiýasynyň gözlegine çykýar. Gözlegiň dowamynda Kler töwerege ýaýrap barýan metan gazynyň ullakan dumanyna duşýar. 15 kg göwrümli Kler hemrasy 2016-njy ýylyň iýunynda kömürturşy we metan gazlarynyň emissiýalaryny ölçemek üçin äleme uçuryldy. Kler islendik senagat önümçilik zawodyndan syzýan gazlary we suwuklyklary anyklap bilýär.

Sen çilimi taşlap gördüňmi ýa-da taşlan tanaýarsyňmy? Şahsy hekaýaňy paýlaş!

Temmäkiniň howplaryndan habarly çilimkeşleriň köpüsi bu endigi taşlamak isleýär. Konsultasiýanyň we dermanlaryň kömegi bilen, ulanyjylar temmäkini iki esse üstünlikli taşlap bilýärler. Emma welin, häzirki wagtda dünýäde diňe 23 döwlet ilatyna doly ýa-da ýarpy tölegine kömek edýän, hemmetaraplaýyn "temmäkiden el üzme" hyzmatyny üpjün edýär. Bu ýurtlarda dünýäniň ilatynyň diňe 32% ýaşaýar.

Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasy dünýäde ýarym milliard adamda jyns agzalarynyň uçugynyň (gerpes ýokançlygy) bardygyny habar berdi. Täze çaklamalar birnäçe million adamyň agyz uçugy infeksiýasyndan ejir çekýändigini görkezýär. Bu habarlar adamlaryň uçuk baradaky bilimini artdyrmagyň we uçugyň öňüni alyş we bejeriş çärelerini ösdürmegiň zerurdygyny ýatladýar.

2016-njy ýylda dünýäde 15-49 ýaş aralygyndaky adamlaryň 13% töweregi 2-nji görnüşli ýönekeý gerpes wirusy infeksiýasyny (HSV-2) göterýär eken. Bu barada 2016-njy ýyldan soňra maglumat berilmeýär. HSV-2 jynsy gatnaşyk arkaly ýokuşýar we jyns agzalarynyň uçugyna sebäp bolýar. Bu infeksiýa gaýtalanyp bilýär. HSV-2 ýokuşan adamlaryň üçden birinde jyns agzalarynyň agyryly ýaralary döreýär.

#WaksinalarHemmäPeýdaly

Waksinasiýa – çagalary infeksion kesellerden goramagyň iň zerur we howpsuz çäreleriniň biridir. Öňüni alyş sanjymlary (immunizasiýa, waksinasiýa) – emeli ýol bilen bedene kesellere garşy göreşmek ukybyny berýär. Onuň üçin kesel dörediji bakteriýalaryň we wiruslaryň howply bolmadyk bir bölegi ulanylýar. Waksinasiýa dünýäde çaga ölümini azaltmakda uly rol oýnaýar.

Şepagat uýalary, şepagat doganlary, we göbek eneleri (akuşerka, akuşer) saglyga degişli hyzmatlary üpjün etmekde möhüm rol oýnaýarlar. Olar adamlaryň gündelik saglyk zerurlyklaryny üpjün etmäge, enelere we çagalara seretmäge, ölümden goraýjy immunizasiýa geçirmäge we saglyk maslahatlaryny bermäge, gartaşan adamlara ideg etmäge kömek edýärler. Olar köp jemgyýetlerde entek tapdyrýan ýeke-täk saglygy goraýyş işgärleridir. 2030-njy ýyla çenli dünýäniň ähli ýerinde saglygy goraýyş hyzmatlarynyň elýeterli bolmagy üçin, adamzat jemgyýetçiligine ýene 9 million şepagat uýasy we göbek ene gerek.

Saglyk redaksiýasy Körler we kerler jemgyýetiniň (TKKJ) Merkezi Müdirliginiň Guramaçylyk-köpçülik bölüminiň müdiri bilen söhbetdeş boldy.

Söhbetdeşlik gysgaldylyp alyndy.

Saglyk: Siz kimler üçin döredilen?

Gürrüňdeş: Türkmenistanyň körler we kerler jemgyýeti (TKKJ) görüş we eşidiş taýdan maýyplygy bolan adamlar üçin döredilen. Biz Türkmenistanda iň irki açylan jemgyýetçilik guramalarynyň biri bolup, 1932-nji ýyldan bäri hereket edýäris. 1932-nji ýylda Halk Komissarlar Soweti Körler Jemgyýetini gurmaklyk barada karar kabul edýär, emma bu jemgyýet agza sanynyň ýetmezçiligi sebäpli 1934-nji ýylda ýapylýar we Körler we Kerler Jemgyýetine öwrülýär. Jemgyýetiň Tertipnamasyna görä, biz 18 ýaşdan ululary jemgyýete kabul edýäris. Häzirki wagtda jemgyýetimizde 3328 agza bar.

Salam Saglyk,

Gomofobiýa nämekä? Daşary ýurtda bolanyňda şu düşünjäni eşitmek bolýar. Düşündirseňiz hoşal bolaryn. Sag boluň.

Gadyrly okyjy,

Siziň soragyňyza jogap hökmünde biz ygtybarly çeşme bolan, halkara Planned Parenthood guramasynyň düşündirişini terjime edip size ýetirmäni makul bildik.

Ilkinji resmi Bütindünýä Braýl Güni 2019-njy ýylyň 4-nji ýanwarynda bellenildi. Häzirki wagtda Braýl elipbiýi körleriň ýazuw ulgamy hökmünde bütin dünýäde kabul edilýär. Ol ähli ýurtda ähli dile diýen ýaly terjime edilen.

Braýl alty nokadyň kömegi bilen harplary, sanlary, hatda saz notalaryny, matematiki we ylmy simwollary şekillendirýär we barmaklar bilen duýmak arkaly okalýar. Braýl elipbiýini 19-njy asyrda fransiýaly Lui Braýl oýlap tapýar. Braýl körlere we görüş ukyby pes adamlara adaty harplarda ýazylýanlara meňzeş kitaplarydyr žurnallary okamaga mümkinçilik berýär. Braýlyň kömegi bilen kör we görüş ukyby pes adamlar başgalar bilen aragatnaşyk edip bilýärler. Bu bolsa olar üçin ylma, erkinlige we deňlige ýol açýar.