Demensiýany nädip saýgarmaly?

Bütin dünýäde 50 million töweregi demensiýaly adam bar. Demensiýanyň iň köp ýaýran görnüşlerine Alsgeýmer keseli, damar demensiýasy we Lewi bedenli demensiýa (nerw öýjükleriniň içinde emele gelýän adaty bolmadyk belok goşulmalary) degişli.

Demensiýa iň köp sebäp bolýan ýagdaý Alsgeýmer keselidir. Meselem, Şazada Çarlz, Margaret Tetçer, Şon Konneri ýaly meşhur şahsyýetlerde hem Alsgeýmer keseli bar. Dünýäde häzire çenli bu keseliň bejergisi tapylmady. Medisinanyň kömegi bilen demensiýadan ejir çekýäniň diňe simptomlaryny ýeňilleşdirip we keseliň ösüşini haýalladyp bolýar.

BSGG ýakynda jemgyýetçilik saglygyny we kanunlaryny aladalandyrýan hem-de COVID-19 pandemiýasynyň gelmegi bilen has-da ýitileşen mesele bolan gartaşan adamlaryň arasyndaky ýalňyzlyk we sosial üzňelik barada maglumat çap etdi. Bu maglumatda gartaşan adamlaryň arasyndaky ýalňyzlygyň we sosial üzňeligiň göwrümi, täsiri, zyýanlary we olara görüp boljak çäreler hakynda bellenilip geçilýär.

↪ 2050-nji ýyla çenli ABŞ-da 65 we ondan uly ýaşly Alsgeýmer demensiýaly adamlaryň sanynyň 12,7 milliona ýetmegine garaşylýar.

↪ Gartaşan adamlaryň üçden biri Alsgeýmerden ýa-da demensiýanyň başga görnüşinden ölýär.

↪ Demensiýa jemgyýete iň gymmat düşýän keselleriň biridir. Alsgeýmer ýa demensiýanyň beýleki görnüşleri bilen ýaşaýan adamlara lukmançylyk kömegini we uzak möhletli bejergileri bermek möhüm. 2020-nji ýylda Alsgeýmer we beýleki demensiýa keselli adamlaryň ýakynlarynyň olara kömek etmek üçin çykaran çykdajysy $256,7 milliarda deň boldy.

↪ 2021-nji ýylda Alsgeýmerli we başga görnüşli demensiýaly adamlaryň ideginiň ýurda $355 milliard dollara düşmegine garaşylýar. Bu görkezijä syrkawyň ýakynlarynyň kömek üçin çykarmaly bolýan $256,7 milliard dollary girmeýär.

1-nji Oktýabr – Gartaşan Adamlaryň Halkara Güni

Gartaşan adamlar kimler? Dünýäniň köp böleginde adamlar 60-65 ýaşlarynda pensiýa çykýarlar we bu döwür garrylygyň başy hasaplanylýar. Käbir milletlerde bolsa, garrylyk belli bir ýaşda däl-de, biologik we fiziki taýdan tapdan düşüp başlanyňda başlanýar. Häzirki wagtda, Birleşen Milletler Guramasyna görä “gartaşan adamyň” anyk kesgitlemesi ýok, emma BMG 60 ýaşdan geçenleri gartaşanlar diýip kabul etmeklige ylalaşdy.

...Agyrsyzlandyryjy serişdäni almak üçin dermannama ýazdyrmaga gelen Aýna ýadaw, ýüzi bolsa solgun görünýärdi. Ejesiniň ýagdaýy gün-günden agyrlaşýardy we oňa has güýçli agyrsyzlandyryjylar gerek bolýardy. 8 aý mundan öň ol aşgazanyna operasiýa geçirip, uzak wagt keselhanada ýatypdy. Aýna gije-gündiz ejesiniň ýanyndan aýrylman oňa seredýärdi. Onuň üçin ol işini gijeki nobatçylyga geçiripdi. Ol işe gidende ejesiniň ýanynda kiçi oglan jigsi bolýardy.

"Ejeň özüni nähili düýýar?" diýip soramda, Aýnanyň gözleri ýaşdan dolup başlady. "Ýagdaýlar beterleşýär. Agyrylary güýçlenip başlady, üstesine hem ýürek bulanma peýda boldy" diýip ýerinden turdy. Men işimiň soňunda olara barjakdygymy aýtdym.

1-nji oktýabr – ýaşuly adamlaryň Halkara günidir.

Adam öz durmuşynyň tamamlanyp barýanyna haçan göz ýetirýärkä? 60 ýaşdamy ýa-da 70-de? Bizde "Kyrkdan soň – pyrk" diýen düşünje hem bar. Otuzdan biraz alyp ugranymyzda biz entek wagtymyzyň bardygyny bilýäris we köp durmuşy işlere ýetişjekdigimize ynamymyz bar. Ýöne ýetişmek wajypdyr. Biz öz ýaşlygymyzy näçe manyly, peýdaly geçirdigimizçe, şonçada bize eşretli we gaýgysyz garrylyk garaşýandyr.

Birnäçe ýyllaryň dowamynda dünýäniň köp ýurtlarynda 1-nji oktýabr gartaşan adamlaryň Halkara güni höküminde bellenip geçilýär.

1982-nji ýylda Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň garrylyk döwrüniň kynçylyklary boýunça kabul eden taslamasy esasynda, Birleşen Milletler Guramasy 1990-njy ýylyň 14-nji dekabrynda her ýylyň 1-nji oktýabryny gartaşan adamlaryň Halkara güni diýip bellemekligi yglan etdi. Ilkibaşdan gartaşan adamlaryň gününi Ýewropada, ondan soň bolsa Amerikada, 1990-njy ýylyň ahyrynda dünýäniň hemme ýerinde belläp ugradylar. Gartaşan adamlaryň güni Skandinawiýa ýurtlarynda her ýyl uly gerim bilen bellenilip geçilýär. 1-nji oktýabrda gartaşan adamlaryň jemgyýetdaky orny we olaryň hukuklaryny goramaga bagyşlanan konferensiýalar, kongresler, festiwallar gurnalýar. Jemgyýetçilik guramalary we fondlar dürli ynsanperwerlik işlerini geçirýärler.

Adamyň ruhy saglygy köp babatda onuň başga adamlar bilen gatnaşygynyň hiline bagly bolup durýar. Gartaşan adamlar bilen gatnaşygy saklamagyň we söhbetdeş bolmagyň hem öz aýratynlyklary bolýar. Ýyllar arka atyldygyça, gartaşan adamlaryň saglygy düýpli fiziologiki üýtgeşmelere sezewar bolup, olar bilen saklanýan aragatnaşygy hem kynlaşdyryp bilýändir.

Bütündünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň we gerontologlaryň birleşiginiň kabul eden bölünmesine görä, gartaşan adamlara – 60-74 ýaşlylar, garrylara – 75-90 ýaşly adamlar, uzak ýaşaýjylara bolsa – 90 ýaşdan ulular degişli edilýändir.

Garrylyk adam ömrüniň bir döwrüdir.  Adamyň ýaşy ulaldygyça, garrylyk hem şoňa görä ýakynlaşýar. Elbetde bu biologiki prosessdir. Ýöne garyllyga, garramaklyga  bolan garaýyş her bir adamda aýry-aýry bolýar.

Garry ýa-da gartaşan adamlaryň jemgyýet üçin peýdalydygy ýa-da  olaryň  gerekmejek ýükdigi baradaky jedelleriň çözgüdini alymlar, lukmanlar, şahyrlar, pelsepeçiler tapmaga synanyşýardylar. Pikirler dürli-dürlüdi. Käbiri garrylygy adam ömrüniň ajaýyp, kämil bir döwri hasaplasalar, beýlekiler oňa sustupeslik bilen garaýardylar.

Ýylyň islendik paslynda her bir erkek adama ynamlylyk berýän zat nämedir öýdýärsiňiz? Elbetde, gujur-gaýrat! 

Söýgüli aýalyny garraýança ellerinde götermek isleýän her bir erkek kişi hemişe gujur-gaýratda bolmagyň arzuwandydyr. Kimdir biriniň bu zatlar biderek diýip pikir etmegi hem ahmal. Ýöne onuň bu pikiri düýbünden nädogrudyr!

Adamyň ýaşyna garamazadan, her ýaşda-da berdaşly we çydamly myşsalary edinse bolýar. Alymlar gartaşan myşsalaryň gujur-gaýratyny, işjeňligini agram götermek arkaly saklap bolýar diýip hasaplaýarlar. Bu babatda daşary ýurtly hünärmenler tarapyndan köpsanly barlag işleri geçirildi.