2023-nji ýylda dünýä ýüzünde 8.2 million adamda inçekesel ýokanjy anyklanyldy – bu san BSGG 1995-nji ýylda kesel boýunça global gözegçilik işlerine başlaly bäri hasaba alnan iň ýokary san boldy. Şeýlelik bilen, inçekesel iň köp ölümçilige sebäp bolýan ýokançlyk hökmünde COVID-19-dan hem öňe geçip, ýene-de iň ýokary orna çykdy.

Özi bakteriýalar tarapyndan döredilýän ýokançlyk bolup, inçekesel onuň bilen kesellän adamyň üsgürende ýa-da asgyranda syçradýan suw damjalary arkaly ýokuşýar. Bu agyr kesel hem bolsa, ýerlikli bejergi bilen ondan gutulyp bolýar. Inçekesel esasan öýkenlere täsir edýär, emma bedeniň islendik bölegine, şol sanda mäzlere, süňklere we nerw ulgamyna hem ýaýrap bilýär.

Jynsy zorlugy başyndan geçirýän çagalar bu ýagdaýa gaýtadan uçramaga ýa-da ulalanlarynda özleri şeýle jenaýata baş goşmaga ýakyn bolýarlar. Şonuň üçin-de, adamyň çagalyk döwrüniň zorluksyz geçmegini gazanmak onuň zorluksyz ömür sürmesi üçin möhümdir.

Çagalara edilýän jynsy zorluk näme?

Şikeslenmä, agyra ýa-da psihologik ejir çekmä sebäp bolýan ýa-da sebäp bolmaga iterýän, bilkastlaýyn, razyçylyksyz, zerurlyksyz edilen ýa-da etmäge synanyşylan seksual hereket. Çagalara edilýän jynsy zorluk giňden ýaýran bolup, dünýäniň ähli böleginde, medeniýetinde we ykdysadyýetinde duş gelýär. Emma bu meseläniň göwrümini uzak wagtlap ölçemek kyn boldy. ÝUNISEF ýakynda çap eden "Çagalara garşy jynsy zorlugyň global göwrümi bilen ýüzleşmek" atly hasabatynda çagalaryň sezewar bolýan jynsy zulumynyň global we sebitleýin çaklamalaryny aýan etdi.

Öýdäki (maşgaladaky) zorluk diňe bir sütem edýäne we ejir çekýäne däl-de, eýsem olaryň töweregindäkileriň hem ählisine uly zyýan ýetirip bilýär. Öýdäki zorluk bir öýde bile ýaşaýan adamyňa (ýanýoldaşyňa, çagalaryňa, gartaşan ene-ataňa) ykdysady, fiziki, jynsy, emosional ýa-da psihologik taýdan zulum etmegi öz içine alýar. Islendik adam öýdäki zorlugyň pidasy bolup bilýär, emma köplenç aýallar we çagalar zuluma sezewar bolmaga has ýakyn bolýarlar.

Owganystan we Päkistan dünýäde poliomiýelit ýokanjynyň heniz hem endemik bolan ýeketäk iki ýurdy bolup galýarlar. Poliomiýelit esasan hem çagalarda ysmazlyga we ölüme eltip bilýän örän ýokanç wirusly keseldir. Bu keseli bejerip bolmaýar, diňe waksina bilen öňüni alyp bolýar. Polio waksinasynyň birnäçe dozasy adamy ömürlik bu keselden goraýar.

"Çagalaryň beden temmisi kanuny taýdan gadagan hem bolsa, Türkmenistanda bu düşünje il içinde doly düşünilmeýär we öýlerde heniz hem çagalara terbiýe bermegiň bir görnüşi hökmünde beden temmisi berilýärmikä diýip aladalanýarys".

Beden temmisi dünýä ýüzünde çagalara edilýän zulumyň iň giň ýaýran görnüşi bolup, ol çagany awundyrmak ýa-da birahat etmek niýeti bilen ulanylýan fiziki temmini öz içine alýar. Beden temmisi çagalaryň adamçylyk mertebesine, fiziki wyždanlylyga, saglyga, ösüşe, bilime we ezýetden azatlyga bolan hukugyny bozýar.

“AIDS boýunça Ýewraziýa aýallarynyň tory" guramasy tarapyndan 2023-nji ýylyň iýun-awgust aýlary aralygynda Gazagystanda AIW bilen ýaşaýan aýallara garşy zorlugyň görnüşlerini (esasy 4 görnüşi, fiziki, psihologik, ykdysady we jynsy zorluk) öwrenmek üçin gözegçilik işi geçirilýär. Gözegçilikde AIW bilen ýaşaýan 130 sany aýal maşgala pikirsoraşma gatnaşýar. Gazagystanda AIW bilen ýaşaýan we zorlugy başyndan geçirýän aýaly şeýleräk suratlandyryp bolar: ýaşy 25-45 aralygynda, orta ýa-da hünärmenlik bilimi bar, nikada duran ýa-da nikasy hasaba alynmadyk, işlemeýär we garyplykda ýaşaýar, çagasy ýok ýa-da bir çagaly we özi we/ýa-da ýoldaşy neşe serişdelerini ulanyp gören.

Gyrgysyztanda çagalara garşy zorlugyň iň giňden ýaýran görnüşi – idegsizlikdir, ýagny ene-atanyň göwnejaý terbiýe, ideg we üns berip bilmezligi.

Ýurduň hökümetiniň aýan edýän görkezijilerine görä:

Eger-de çaga ene garnynda wagty, dogumda ýa-da ene süýdüniň üsti bilen AIW ýokuşsa, ol bedenindäki wirusyň mukdarynyň köpelmezligi we ölüm howply gaýraüzülmeleriň döremezligi üçin ömürboýy antiretrowirus terapiýasyny (ART) kabul etmeli bolýar. Çagalar üçin suwuk görnüşde berilýän ART dermanlary maşgalalar üçin agyr ýük bolup durýar:

Ýewropa we Merkezi Aziýa boýunça BMG-nyň aýallar sebitleýin edarasy 2022-nji ýylda Gazagystanyň Milli statistika gullugyna ýurtda "Durnukly ösüş maksatlarynyň statistikasyny" taýýarlamaga goldaw berdi. Bu iş "Her bir aýal-gyz gymmatly" atly gender maglumatlaryny we statistikasyny ösdürmek programmasynyň bölegi hökmünde geçirildi. Çap edilen hasabat ýurtda beýleki durnukly ösüş maksatlary bilen birlikde gender deňligi we netijeli edaralar barada hem möhüm görkezijileri aýan edýär.

14-nji Awgustda BSGG m-mamasy hadysalarynyň Kongo ýurdunda aşa köpelmesini jemgyýetçilik saglygynda halkara ähmiýetli adatdan daşary ýagdaý diýip yglan etdi. Şondan bäri bu keseliň bütin dünýä salýan howpy barha artýar.

Awgustyň 15-ne bolsa, Şwesiýa ilkinji m-mamasynyň clade 1 hadysasyny hasaba alandygyny habar berip, Afrikanyň daşynda keseliň clade 1 görnüşini ýüze çykaran ilkinji ýurt boldy.

M-mamasy ýokançlygynyň iki dürli görnüşi bar we olar "clade 1" we "clade 2" atlary bilen tanalýarlar. Clade 1 görnüşi has ýokançly bolup, has agyr kesele we has köp ölüm hadysalaryna sebäp bolýar.