Gazagystanly awtor Dinara Kusain, "Salam, ene-atalar" atly kitabynda çaga ölümçiliginden we çagasy aýrylan maşgalalara, şeýle hem agyr keselli çagalara goldaw bermekden söz açýar. Men makalany okap, türkmenistanly ene-atalara, maşgalalara peýdaly bolup biljek maslahatlary paýlaşmagy makul bildim.

Elektron çilimler we şolara meňzeş serişdeler howplumy?

Elektron çilimiň (e-çilim) birnäçe dürli görnüşi bolup, onuň iň giň ýaýranlaryna elektron nikotin paýlaýan sistemalar (iňlisçesi: electronic nicotine delivery systems ýa-da ENDS) we elektron nikotin paýlamaýan sistemalar (ENNDS) degişlidir. E-çilimiň e-sigar we e-turba görnüşleri hem seýrek gabat gelmeýär. ENDS-iň düzümindäki nikotiniň hem-de zyýanly maddalaryň mukdary üýtgäp durýar.

Adatça e-çilimiň bölüp çykarýan maddalarynyň düzüminde diňe bir ulanyjylara däl, eýsem olaryň töweregindäkilere-de zyýanyny ýetirýän nikotin we beýleki zäherli serişdeler bar. Nikotinsiz diýlip tassyklanan käbir enjamlaryň düzüminde-de nikotiniň bardygy anyklandy.

"Haýal moda" ("slow fashion") termini 10 ýyldan hem gowrak mundan ozal, 2007-nji ýylda döräpdir. Haýal moda – bu egin-eşigiň modasyna güýçli çemeleşme bolup: wagtlaýyn trendlary aşa köp ullanmakdan we olary yzarlap ýörmekden ýüz öwürmekdir.

Soňky birnäçe ýyl bäri egin-eşik önümçiliginiň mukdary ýüzlerçe esse artdy. Eger XX asyrda moda öýleri diňe gyş we tomus kolleksiýalaryny öndüren bolsalar, häzirki wagtda bolsa dünýä brendlary egin-eşikleriň görnüşlerini ýylda azyndan alty gezek täzeläp durlar. Bu "tiz moda" diýlip atlandyrylýar. Şeýle "çalt önümçilik" arzan bahada bolup, köpçülik bazary üçin amatlydyr.

Salam Saglyk,

Meniň bilşime görä, jemgyýetimizde jübütleriň içinde anal (artbujak) jynsy gatnaşygy bilen meşgullanýanlar kän. Muňa subutnama hökmünde resmi çeşme ýa-da statistiki san-ha görkezip biljek däl. Ýöne, köpçülige çykan wagtym gürrüňlerden, ýetginjek oglan-gyzlaryň biri-birine köçelerde diýýän zatlaryndan, sosial saýtlardan ýa-da mesenjerlerde (IMO we beýlekiler) açylýan topar gepleşiklerinden durmuşa çykmadyk gyzlaryň gyzlyk perdesiniň ýyrtylmagyndan gorkup, toýdan öň anal jynsy gatnaşyk bilen meşgullanýandyklaryny ýa-da çagasy bolan aýallaryň ýanýoldaşlarynyň "göwnünden turmak" üçin isleseler-islemeseler anal jynsy gatnaşygyna girýändiklerini kän eşidýärin.

31-nji awgustda bütin dünýäde artykmaç doza hakynda Halkara habardarlyk güni bellenilýär.

Her ýyl tutuş ýer şarynda on müňlerçe adam neşe serişdeleriniň artykmaç dozasynyň netijelerinden ejir çekýär, olaryň bir bölegi bolsa şol sebäpli ölýär. Mysal üçin, 2018-nji ýylda Russiýada neşe serişdelerinden zäherlenme hadysalarynyň 16336 sanysy hasaba alyndy. Şol wakalaryň köp bölegi Moskwada, Sankt-Peterburgda, Moskwa we Leningrad oblastlarynda bolup geçdi.

Bu görkezijileri zeperi azaltmaga niýetlenen maksatnamalaryň kömegi bilen azaltmak mümkin. Muňa mysal hökmünde Sankt-Peterburgdaky "Gumanitarnoýe deýstwiýe" (Ynsanperwer hereketi) haýyr-sahawat gaznasyny görkezmek bolar. Biz bu gaznanyň wekili we zyýany azaltmak ugrunda işleýän "Autriç" atly girdeji üçin niýetlenmedik birleşigiň direktory Alekseý Lahow bilen söhbetdeş bolduk.

Demensiýa – bu huşsuzlygyň bir görnüşi bolup, näsag ýatkeşligini we gündelik işleri ýerine ýetirmek ukybyny ýitirýär. Dünýäde takmynan 50 million adamda dimensiýa bar. Gönüden-göni ýaşyň ötüşmegi bilen bagly däldigine garamazdan, bu kesel köplenç garry adamlarda duş gelýär. Umuman alanyňda, demensiýalylaryň 60-70%-iniň bu kesele uçramagyna Alsgeýmer keseli sebäp bolýar.

Türkmenistanyň ilatynyň ýarysy diýen ýaly semiz we her 7 adamdan 1 adam aşa semiz. Biz çagalarymyza nähili görelde görkezýäris?

Ýurdumyzda başlangyç mekdepdäki (6-8 ýaş) oglanlaryň we gyzlaryň her 10 sanysyndan 1 sanysy aşa semiz. Ähli çagalaryň 14% semiz, 3% aşa semiz. Goňşy ýurdumyz Gazagystanda çagalaryň 20% semiz, 5.5% aşa semiz. Täjigistanda semiz çagalar 8.5% we aşa semiz çagalar 1.5% barabar. Bu sanlar wagtyň geçmegi bilen ulalyp barýar. Ýyl geçdikçe has köp çaga semreýär.

Men iki gyzym we ýoldaşym bilen Türkiýede ýaşaýaryn. Okuwda karantin yglan edildi. Halka daşaryk çykmakdan saklanmak maslahat berilýär. Telewizorda, internetde #ÖÝDEGAL kampaniýasy ýöredilýär. Hemme ýerde hökman maska dakynmaly. 65 ýaşdan ululara we 20 ýaşdan kiçilere daşaryk çykmak gadagan. Düzgüni bozanlara jerime salynýar. Iýmit dükanlaryndan, dermanhanalardan we hassahanalardan başga hemme ýer ýapyk. 2020-nji ýylyň 24-nji apreline görä, Türkiýede kesellänleriň sany 101790, ölenleriň sany 2491.

Bize mekdepde suwuň diňe iki elementden düzülendigi öwredilýär. Şondan soňra haçan suw içsek göz öňümize diňe H₂O gelýändir. Ine, meseläniň başlanýan ýeri hem şunda. Agyz suwunyň düzümini hiç haçan diňe arassa H₂O tutmaýar. Suw biziň pikir edişimizden has çylşyrymly.

Agyz suwunyň düzüminde adamyň saglygy üçin wajyp bolan minerallar bolýar. Meselem, suwdaky magniý ýürek-damar işlerinde esasy funksiýany ýerine ýetirýär. Magniý ýetmezçiligi arterial gan basyşyny ýokarlandyrýar.

Ýakynda men BMG Ösüş Maksatnamasynyň (UNDP) Aşgabatda we Awazada amala aşyrylýan ýaşyl şäher maksatnamalary barada habarlary okadym. Esasan hem plastik zyňyndylary azaltmak baradaky 3 taslama meniň ünsümi çekdi. Maglumat diňe rus we iňlis dillerinde çykarylypdyr.

Taslama hyzmatdaşlary

Taslamalar Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň hyzmatdaşlygynda alnyp barylýar. Ministrlik 2019-nji ýylyň ýanwar aýynda döredildi. Ministrligiň websaýty ýok.

Hyzmatdaşlaryň ýene biri 1968-nji ýylda açylan we ilat bilen iş alyp barýan Türkmenistanyň tebigaty goramak jemgyýeti (Общество охраны природы Туркменистана) jemgyýetçilik guramasy. Bu guramanyň saýtynda taslamalara degişli hiç hili maglumat ýok. Maglumatlary ilat bilen diňe UNDP Türkmenistan paýlaşýar.