2019-njy ýylyň ýanwarynda Kler emeli hemrasy arkaly Türkmenistanyň günbatarynda zyýanly metan gaz syzmasy anyklanýar. Bu barada ýurda habar berilýär we gaz syzmasy birnäçe aýdan soňra durýar. Saglygyň ýazan düşündirişini şu ýerde okap bolýar "Tebigy gaz we adam saglygy".

Türkmenistanda, esasanam paýtagtymyz Aşgabatda, daşy ak mermer bilen örtülen binalar kän guruluýar. Ak mermerli binalar Aşgabady bezeýän hem bolsa, şol mermerlerde adam saglygyna zyýanly radioaktiw şöhlelenmesiniň bardygy ilat arasynda ýaýran. Men şu meseläni öwrenmäge synanyşdym.

Radiasiýa – bu şöhle ýa-da ýokary tizlikli bölejikler görnüşinde maddadan bölünip çykýan energiýadyr.

Mermer – bu düzümi dürli minerallardan ybarat bolan metamorfik daşdyr. Mermer köplenç binalaryň içini we daşyny bezemek hem-de taryhy ýadygärlikler üçin ulanylýar.

Gaz alawlary (rusça: факельное сжигание газа; iňlisçe: gas flaring) näme?

Nebit önümçiliginde käwagt gazlar nebit bilen garylyp çykýar we olary ýakmak arkaly aýralaýarlar. Ýagny, nebit korporasiýalary nebiti almak üçin gazy ýakýarlar. Gazyň ýakylmagy howada ýanýan elhenç sesli uly alawlary döredýär we bu hadysa "gaz alawlamasy" diýilýär. Gaz alawy käte partlamanyň öňüni almagyň howpsuz usuly hökmünde ýakylýar we "howpsuzlyk alawy" diýlip atlandyrylýar. Nebiti gaýtadan işleýän zawodlar turbalarda aşa köp gaz ýygnananda, basyşy azaltmak üçin howpsuzlyk alawlaryny ýakýarlar.

Bir wagt Facebook-da arassaçylygyň berjaý edilişi barada pikir alşyldy. Şonda, men "Şäherimizi hapa atylýan gutular bilen üpjün etmeli, ondan soňra adamlardan arassaçylygy berjaý etmegi talap etmeli" diýip, öz pikirimi ýazypdym. Mysal üçin, bir eje öz çagasyna doňdurma alyp berýär, emma onuň gabyny we taýajygyny zyňara ýer ýok. Şeýdibem, alaçsyz ýoluň gyrasyna zyňyp göýberýär. Pikir alyşanlarym maňa "Doňdurmanyň gabyny we taýajygyny şol eje öýüne getirip, hapa atylýan bedrä atmaly" diýip, jogap ýazdylar. Ýöne biziň medeniýetimiz heniz beýle derejä ýetmedik. Halkymyz şeýle endiklere entek öwrenişmedik. Men bolsa, heniz hem öz pikirimden dänmeýärin: Her döwlet halkynda daşky gurşawy arassa saklamak endiginiň ornaşmagyna mümkinçilik döretmeli. Şeýle mümkinçilikleriň biri hem zibil sortlamakdyr.

Soňky döwür jemgyýetimizde aýrylyşandygy barada açyk we gönümel gürrüň edýänlere ýygy-ýygydan duşýaryn. Öňler gyz atasy öýüne dolansa masgaraçylyk hasaplanyp, soňra ýa biriniň ikinji aýaly bolardy ýa-da hiç durmuşa çykmazdy. Soňky 10 ýylyň içinde şäherlerde, az-kem obalarda-da ýagdaý ep-esli üýtgedi. Maşgalalar aýrylyşan gyzlaryny yzyna kabul edýärler we köp halatda oňa arka durýarlar. Şeýle hem, "aýrylyşan zenan maşgala täzeden durmuşa çykmaz ýa özüni ekläp bilmez" diýen pikir känbir döremeýär. Bu ýagdaýlardan çen tutup, men hem Türkmenistanda är-aýallaryň nähili ýygylykda we näme sebäpden aýrylyşýandyklaryny öwrenmek isledim.

Okyjydan hat

Salam Saglyk,

Haýsydyr bir ýeriň agyrýandygy saňa mälim, ýöne senem nirä ýüz tutjagyňy bilmän, ikirjiňlenýärmiň, türkmenistanly ildeşim? Hiç ýeriň agyrmasa-da, wagtal-wagtal lukmançylyk barlagyndan geçmegiň ähli adam üçin hökmanydygyny käbirimiz bilýäris, käbirimiziň bolsa ondan habarymyz hem ýok.

Ozon gatlagy ýer şaryndaky ähli janly-jandarlary günden gelýän ultramelewşe şöhleleriniň zyýanlaryndan goraýar. Ozon gatlagynyň ýukalmagy ultramelewşe şöhleleriniň güýçlenmegine we umman suwlaryndaky haýwanlaryň we ösümlikleriň ölmegine getirýär. Şeýle-de, ultramelewşe şöhleleri adamlaryň jan-saglygyna hem zyýanlydyr. Ol zyýanlardan hemmämiz habarly bolmalydyrys. Özüňizi we maşgalaňyzy birnäçe ýollar arkaly ultramelewşeden gorap bilersiňiz:

Okyjydan hat

"Mekdepdäki psihologlar esasan näme bilen meşgullanmaly, nämä üns bermeli?" diýlende, kellämize dürli jogaplar gelýär. Mekdebiň işleýişine we onuň "atmosferasyna" daşyndan seredýän adamlar "psihologyň işi esasan okuwçylar bilen bolmaly" diýýärler. Dogry, mekdep okuwçylara hyzmat edýär, emma şol hyzmaty esasy ýerine ýetirijiler mugallymlardyr we mugallymlara psihologik kömek bermek belki-de has wajypdyr.

"Gallup-Health-ways" tarapyndan geçirilen barlaglara görä, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda mugallymlaryň 46%-i gündelik stres derejesiniň ýokarydygyny aýdýarlar. 30,000 mugallymyň arasynda geçirilen başga sowalnamada, mugallymlaryň diňe 15%-i heniz hem kärini söýýändigini aýdypdyr.

Häzirki wagtda köp ýurtda çaganyň ösüşi üçin ekologik taýdan arassa oýunjaklary ulanmak pikiri barha meşhurlaşdy. Çagada daşky gurşawa we tebigata bolan söýgüni döretmek üçin, ol ulanýança garaşmaly däl. Çaga dünýä inen gününden oýunjak saýlap başlamaly. Çaganyň ösüşi boýunça hünärmenler, ene-atalara tebigy materiallardan ýasalan oýunjaklary almagy maslahat berýärler. Eko-oýunjaklar adamyň, çaganyň saglygyna zyýansyz bolup, olar esasan agaçdan, matadan, ýüňden, palçykdan ýasalýar. Olaryň düzüminde zyýanly goşundylar bolmaýar. Eko-oýunjaklar zyňylan halatynda hem, daşky gurşawy hapalaman, gysga wagtyň dowamynda ýere siňip gidýärler.