Saglyk garyplygy adaty garyplykdan has giň ýaýbaňlanandyr. Policy Wisdom LLC jemgyýetçilik saglygy boýunça maslahat beriji kompaniýanyň prezidenti we ýerine ýetiriji direktory Ana Rita Gonzaleze görä, saglyk garyplygy –  bu adamyň saglygyny gowulandyrmak üçin anyklaýyş barlaglaryna, degişli bejergilere we beýleki hyzmatlara elýeterliliginiň bolmazlygydyr.

Aýallar, parahatçylyk we howpsuzlyk (APH) indeksi Georgetown Institute for Women, Peace and Security we PRIO Gender, parahatçylyk we howpsuzlyk merkezi bilen bilelikde Norwegiýanyň daşary işler ministrliginiň goldawy bilen 2017-nji ýyldan bäri her iki ýylda bir gezek çap edilýär. 2023-nji ýylyň APH indeksi 177 ýurtda aýallaryň statusyny üç ölçeg boýunça bahalandyrýar:

Sentýabrda bir adam öňki aýalyny zorlany üçin gözegçilikde saklanylýan döwründekä, öňki aýalynyň burnuny we gulaklaryny kesdi. Jenaýatçy indi türmede, ýöne pida jenaýatçynyň öňden türmä salynmandygy üçin gynanýar we gaharlanýar. Ozal aýalyna haýbat atanlygy, zorlanlygy we zalym daraşanlygy üçin jenaýatça diňe tussaglykdan şertli boşadylmak hökümi berlipdi.

Täze barlaga görä, antibiotikler adaty çagalyk infeksiýalaryna garşy aladalandyryjy derejede durnuklylyk görkezýär. Bu täze bejergileri gyssagly oýlap tapmak zerurlygyny ýüze çykarýar.

Süýji keseli (diabet) hroniki kesel bolup, haçanda aşgazanasty mäz ýeterlik insulin bölüp çykarmasa ýa-da beden bölünip çykýan insulini netijeli ulanyp bilmese ýüze çykýar. Insulin gandaky şekeri (glýukoza) sazlaýan gormondyr. Gandaky şekeriň ýokarlanmasy ünsden düşürilse, beden ulgamlaryna, esasan-da nerw we gan damarlaryna çynlakaý zeper ýetirýär. Süýji keseli körlügiň, böwrek durmasynyň, insultyň, beýnä gan inmäniň we beden bölekleriniň kesilip aýrylmagynyň iň uly sebäbidir.

Aýal-gyzlara garşy zorluk barada habar berýänlere 10 maslahat

1. Aýal-gyzlara garşy zorluk hakynda diňe zulumly hadysa bolup geçende habar berme. Dürli ýerlerde (edaralarda ýa köpçülik ýerlerinde) zulumly ýagdaýlaryň bolmasyna ýol açýan tejribeler ýa adalatsyz gender düzgünleri barmy? Olary derňe.

2. Jemgyýetçilik gurluşy ýa-da zuluma itekleýji sebäpler barada maglumat ber. Üstünde işleýän hadysaň umumy medeniýet, aýal-gyzlaryň hukuklarynyň bozulmagy barada nämeleri aýan edýär?

Ýalňyzlygyň fiziki täsirleri barada subutnamalar barha artyp, barlaglar onuň insultyň, ýürek keselleriniň we demensiýanyň ýüze çykma howpuny ýokarlandyrýandygyny görkezýär.

2016-njy ýylda "Project UnLonely" başlangyjyny ýola goýan we bu mesele boýunça täze kitap çykaran lukman Jeremi Nobeliň pikiriçe, ýalňyzlygyň fiziki täsirleriniň köpelýänligi sebäpli lukmanlara ýalňyzlygy bejermek üçin has kän protokol zerur.

Gyrgyzystandaky BMG-nyň Ösüş Maksatnamasy Gyrgyzystanyň Medeniýet, maglumat, sport we ýaşlar syýasaty ministrligi, Maýyplar jemgyýeti, Žurnalistler we BMG agentlikleriniň wekilleri bilen bilelikde "Mediýada maýyplyk" broşýurasyny taýýarlady.

Täze barlaga görä, Täjigistanda 15-49 ýaş aralygyndaky durmuşa çykan aýallaryň 60%-i ýoldaşlary tarapyndan zorluga ýa-da emosional erjeşmä sezewar edilipdir. Bu görkeziji maýyplygy bolan aýallaryň arasynda 90%-den gowrak. Köplenç ýaş aýallara diňe ýanýoldaşlary däl, eýsem beýleki maşgala agzalary hem zulum edýärler.

Bu zorlugyň aýallaryň ruhy saglygyna täsiri juda ýaramazdyr. Täjigistanly aýallar özünden hoşalsyzlyk, depressiýa we çetleşme ýaly çuňňur psihologik dartgynlylykda ýaşaýandyklary barada habar berýärler.

Enäniň göwreliligiň ýa çaga dogumynyň dowamynda ölümçilik görkezijisi ýurduň saglygy goraýyş ulgamynyň nähili işleýändiginden habar berip bilýän uly alamatlara girýär. Gazagystanyň Saglyk ministrligi tarapyndan maliýeleşdirilen we ABŞ-nyň öňdebaryjy National Institute of Health lukmançylyk barlag merkezinde çap edilen ylmy barlagda Merkezi Aziýada 2000-2020 ýyllar aralygynda enäniň ölümçilik görkezijileri deňeşdirilýär. Barlag üçin maglumatlardyr sanlar Merkezi Aziýa ýurtlarynyň köpçülikleýin statistiki ýygyndylaryndan alyndy. Maglumat elýetersizligi sebäpli, Türkmenistana degişli sanlar ulanylmady.