Enäniň göwreliligiň ýa çaga dogumynyň dowamynda ölümçilik görkezijisi ýurduň saglygy goraýyş ulgamynyň nähili işleýändiginden habar berip bilýän uly alamatlara girýär. Gazagystanyň Saglyk ministrligi tarapyndan maliýeleşdirilen we ABŞ-nyň öňdebaryjy National Institute of Health lukmançylyk barlag merkezinde çap edilen ylmy barlagda Merkezi Aziýada 2000-2020 ýyllar aralygynda enäniň ölümçilik görkezijileri deňeşdirilýär. Barlag üçin maglumatlardyr sanlar Merkezi Aziýa ýurtlarynyň köpçülikleýin statistiki ýygyndylaryndan alyndy. Maglumat elýetersizligi sebäpli, Türkmenistana degişli sanlar ulanylmady.

2023-nji ýylyň 13-nji oktýabrynda BSGG-nyň Türkmenistandaky edarasy we Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman senagaty ministrligi adam papillomawirusyna (APW) garşy sanjymlar baradaky maglumatlar boýunça ýurtda ilkinji hilli gözleg işine başladylar. Geljekki üç hepdäniň dowamynda BSGG-nyň halkara gözleg hünärmeni doktor Sahil Warsi we Türkmenistanyň Saglygy goraýyş ministrliginiň iş topary fokus toparlary ara alyp maslahatlaşmalardan we çuňňur söhbetdeşliklerden ybarat meýdan gözleglerini geçirer. Bu gözleg APW sanjymyna degişli adamlaryň bilimlerine, sanjymlaryň päsgelçiliklerine we kömek berijilere, garaýyşlaryna, tejribelerine we ynançlaryna has gowy düşünmegine ýardam eder. Netijeler APW garşy sanjymlar baradaky ilata berilýän maglumatlaryň güýçlendirilmegine esas berer.

Çeşme

Işe almakda gender diskriminasiýasy biziň üçin öwrenişilen we adaty bir zat ýaly görünýär. Emma, bu kanuna garşydyr we kabul edilmeli däldir. Türkmenistanyň Zähmet kodeksiniň 7-nji maddasynda işgäriň jynsyna, ýaşyna, şeýle hem işgärleriň işewür sypatlaryna baglylykda zähmet hukuklarynda çäklendirmä ýa-da olary durmuşa geçirmekde haýsydyr bir artykmaçlary almagyna ýol berilmeýär.

Gowy uklaýarsyňmy? Bedeniňe ýokumly iýmitleri iýýärsiňmi? Halaýan güýmenjeleriňe we sportuňa wagt sarp edýärsiňmi? Dost-joralaryň ýa ýakynlaryň bilen ýygy-ýygydan duşuşýarsyňmy? Bu soraglara beren jogaplaryň keýpiň nähilidigini we depressiýa töwekgelçiligiňi düşündirip biler. Täze barlag gowy ukyňy almak, fiziki taýdan işjeň bolmak we güýçli jemgyýetçilik gatnaşyklaryny saklamak ýaly sagdyn endikleri bolan adamlaryň depressiýa töwekgelçiliginiň 57% pesdigini görkezýär.

Soňky 20 ýylda Merkezi Aziýa (MA) ilatyň we haýwanlaryň saglygy babatda uly ösüş gazandy. Emma, MA dünýäniň beýleki sebitleri ýaly COVID-19 pandemiýasyna garşy göreşmäge taýyn däldi. Sebit täze keseller, gaýtalanýan keseller we klimatyň üýtgemegi bilen bagly kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Bütindünýä bankynyň 2023-nji ýylyň sentýabrynda çap eden hasabaty bilim we institusional mümkinçilikleri, pandemiýanyň öňüni alyş we taýýarlyk çärelerini, zoonozlaryň we mikroblara garşy durnuklylygyň (MGD) öňüni alyş we gözegçilik, azyk howpsuzlygyny gowulandyrmak, ekosistemanyň saglygy, milli we sebit derejede pudagara hyzmatdaşlyk boýunça boşluklary bahalandyrdy. Bahalandyrma barlaglara synlary, ýurt boýunça barlaglary we ýerli paýdarlar bilen gepleşikleri, şol sanda oba hojalyk, saglyk we daşky gurşaw ministrleri we ministrleriň orunbasarlary, hyzmatdaş halkara guramalaryň wekilleri bilen ýokary derejeli duşuşyklary öz içine alýar.

2023-nji ýylyň oktýabrynda BMG-nyň Ýewropa ykdysady komissiýasy (UNECE) we BMG-nyň Ilat gaznasy (UNFPA) Ilat we ösüş boýunça halkara konferensiýanyň hereketler maksatnamasynyň ýerine ýetirilişi barada sebitleýin hasabaty taýýarlady. Hasabatda UNECE sebitinde ilat we ösüş boýunça üstünlikler we kemçilikler bellenilýär. Biz hasabatyň Merkezi Aziýa barada gysga mazmunyny okyjylarymyza ýetirmegi makul bildik.

Lancet Newrologiýa komissiýasynyň hasabatyna görä, bütin dünýäde ölümçiligiň ikinji sebäbi insult bolup, kesel 2050-nji ýyla çenli 50% ýokarlanar we insult ölümleriniň sany 9.7 milliona ýeter.

Insult (beýnä gan inme) beýnide gan aýlanyşyň güýçli bozulmasy bilen bagly bolan, örän agyr we howply keseldir.

Ýatlatsak, BSSG-nyň 2016-njy ýyldaky hasabaty Türkmenistanda ölümçiligiň esasy sebäpleriniň 47%-niň ýürek-damar kesellerdigini görkezýär. Şeýle-de, Türkmenistanda her 100.000 adamdan 76.1 adam beýin-damar kesellerinden ölýär.

Oba aýal-gyzlarynyň jemgyýetimiziň durnuklylygynda deňsiz-taýsyz rolunyň bardygyny bilýärmidiň?

Oba aýallary öz jemgyýetlerine iýmit howpsuzlygyny üpjün edýärler, klimatyň üýtgemegine eserdeň taýýarlanýarlar we uýgunlaşýarlar, ykdysadyýetleri pugtalandyrýarlar. Şeýle-de bolsa, diskriminirleýji kanunlar we sosial normalar ýaly gender deňsizlikeri tiz üýtgäp duran ykdysady, tehnologik we daşky gurşaw ýagdaýlary bilen birleşip, olaryň doly potensiallaryny durmuşa geçirmegine böwet bolýar.

2003-nji ýylda ABŞ-nyň prezidenti Jorj W. Buş tarapyndan ABŞ-nyň Prezidentiniň AIDS-e garşy göreşmek boýunça gaýragoýulmasyz meýilnamasy (PEPFAR) döredildi. PEPFAR bütin dünýäde AIW-e jogap bermegiň wajyp bölegine öwrüldi. Bu meýilnama AIW/AIDS keselleriniň iň köp ýaýran pes girdejili ýurtlaryna goldaw berýär. PEPFAR $110 milliarddan gowrak maýa goýum arkaly gözegçiligi ýokarlandyrmak, kliniki hyzmatlaryň uly toruny döretmek we dermanlaryň üpjünçilik zynjyrlaryny dolandyrmak esasynda saglyk ulgamlaryny düýpgöter üýtgetdi. Bu meýilnama AIW bilen bagly ~25 million ölümiň öňüni almaga kömek etdi. Guramanyň hyzmatlaryndan başga-da millionlarça adam gytaklaýyn peýdalanýan bolmagy mümkin.

2-nji oktýabrda BSGG gyzzyrma keseline garşy ikinji waksinany maslahat berdi. Bu her ýyl afrikaly çagalaryň içinde 500,000-e golaýlaýan gyzzyrma ölümleriniň sanynyň azaljakdygy barada umydy artdyrdy.

BSGG-nyň beýanatyna görä, BSGG-nyň 2021-nji ýylda maslahat beren RTS, S waksinasy ýaly R21/Matrix-M waksinasy hem howpsuz we täsirli.