Köplenç doglan wagtyndan başlap kiçijik çagada nerw ulgamynyň keselleri, has ýygy hem kelle çanagynyň içki basyşynyň ýokarlanmagy (KÇIBÝ) ýüze çykýar. Il arasynda bu ýagdaýy "çerepnoý dawleniýe" ýa-da "çerepnoýy galdy" diýip belleýärler. Bu kesel kesgidi häzir çagalaryň 80%-de kesgitlenip, ene-atalary uly alada goýýar.

Basyş nähili peýda bolýar?

Eger siz çagaňyzyň synpdaşlaryna azar berýändigini bilseňiz, näme ederdiňiz? Ýa çagaňyza şol häsiýeti bilen şeýle rehimsiz dünýäde ýaşamak has ýeňil bolar öýderdiňizmi?

Rubi-Sem Ýanza azar berip başlanlarynda, ol 10 ýaşyndady. Angliýadan Welse göçüp baranyna gaty az wagt bolupdy we täze synpdaşlary onuň gürleýşine, galyberse-de, daş keşbine gülüşýärdiler.

Ol şeýle gürrüň berýär: "Meniň üçin hemme zat bimanydy. Men nätanyş bir ýere göçüp bardym, hiç kimi tanamaýaryn, adamlar meni halamaýar. Bu zatlaryň sebäbine düşünmeýärdim".

Soragy geň görmäň! Gerek däl ýerinde antibiotik serişdelerini ulanan wagtymyz biz, ine, şeýle türgenleşik geçýäris. Meselem, çaga sowuklanda-da şeýle bolýar. Emma aslynda sowuklamanyň gyzdyrmak, burnuň akmagy we bokurdagyň agyrmagy ýaly alamatlary wirus zerarly ýüze çykýar. Ýagny, köp ýagdaýlarda sowuklama wirusly keseldir. Wirus bolsa düýbünden bakteriýa däldir.

Çaganyň sowuklamasynda ulanylýan antibiotikler wirusa hiç hili täsir etmeýär. Emma sagdyn adamda bar bolan bakteriýalara welin ol ters täsir edýär. Ýagny, doly bolmadyk möçberde we doly bolmadyk tapgyrda goýberilen antibiotikler şol bakteriýalary adatdakydan güýçlendirýär. Geljekde çagada nähilidir bir bakteriýaly kesel dörände, şol antibiotikler bolmalysy ýaly kömek edip bilmeýär. Inçekesel, öýken sowuklamasy, sözenek we ýiti içege keseli bolan salmonellez ýaly bakteriýaly keselleri bejermekde asla peýda etmeýär.

2015-2016 ýyllarda Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň Ýewropadaky başlangyçlarynyň çäginde çagalaryň semizligine epidemiologiki taýdan gözegçilik etmek üçin Türkmenistanda barlag geçirildi. Munuň netijesinde, türkmen çagalarynyň fiziki işjeňlik derejesiniň pesdigi ýüze çykaryldy. Ýagny olar sport hem-de işjeň oýunlar bilen az meşgullanýarlar. Bu Türkmenistandaky çagalaryň 14%-iň aşa semiz, 3%-iň bolsa semiz bolmagynyň sebäpleriniň biridir.

Häzirki wagtda, bütin dünýäde ene-atalar çagalary bilen wagt geçirmäge ýa-da gezelenç etmäge ýeterlik wagt tapmaýarlar. Bizde, ýagny Türkmenistanda maşgalalaryň köpüsinde kakalar iş bilen başagaý, ejeler bolsa öýüň işlerine gümra. BMG-nyň Ösüş Maksatnamasyna laýyklykda, türkmenistanly kakalaryň bary-ýogy 15%-i kiçi ýaşly çagalary bilen bilelikde ylym-bilimiň dürli görnüşleri bilen meşgullanýarlar. Köp çaga ýa özbaşdak ýa-da başga çagalar bilen oýnaýar.

Gün energiýasy islendik adam üçin, esasan hem çaganyň ösüp barýan bedeni üçin örän wajypdyr. Güneşlemek şeýle peýdaly hem bolsa, onuň çaga bedenine ýaramaz täsir etmegi üçin bary-ýogy 15 minutlap dik Günüň aşagynda bolmak ýeterlikdir.

Gün ultramelewşe şöhlelerini ýaýradýar. Bu bolsa deri öýjüklerinde mutasiýalaryň döremegine getirip bilýär. Çagalykda deriniň Gün energiýasy zerarly ýanmagy ýetginjeklikde we uly ýaşda deri ragynyň döremegine sebäp bolup bilýär. Gün şöhlesiniň çaganyň derisine, gözüne we immunitetine zyýanly täsiriniň öňüni almak üçin aşakdakylar maslahat berilýär:

Çagalar derman gerdejiklerini süýji ýa-da üsgülewük şiresini şerbetdir öýdüp bilerler. 2-5 ýaşly çagalar töweregindäki zatlara bolan tebigy bilesigelijiligi sebäpli dermanlary ýuwdup bilýärler.

Çagaňyzyň howpsuzlygyndan arkaýyn bolmak üçin şu maslahatlara eýerip bilersiňiz:

Belki sizem üns berýänsiňiz: häzirki wagtda çagalar haçan görseň nähilidir bir ekranyň öňündedir: ýa telefonyň, ýa planşetiň, ýa telewizoryň, ýa kompýuteriň ýa-da noutbugyň.

2019-njy ýylyň aprel aýynda Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasy çaganyň ekranyň öňünde geçirýän wagtyny çäklendirmek boýunça täze maslahatlary hödürledi. Indi iki ýaşa çenli çagalary ekrandan düýbünden daşda saklamak maslahat berilýär. Şeýle hem, 2-5 ýaşly çagalaryň ekranyň öňünde geçirýän wagtyny gündelik iki sagada çenli azaltmak, onuň ýerine peýdaly işler bilen meşgullanmak (meselem, ýygy-ýygydan çagalar üçin niýetlenen kitaplary okamak) maslahat berilýär.

Megerem, çagaňyzyň dem alşyny diňlemek üçin gijelerine siz hem ýörite turýan bolsaňyz gerek. Köp ene-ata çaga ýatyrka dem almasyny goýar öýdüp gorkýar. Lukmançylykda şeýle ýagdaý, ýagny "Çaganyň duýdansyz ölmek sindromy" hakykatdan-da bar. Ol sallançakdaky ýa-da gundagdaky ölüm diýlip hem atlandyrylýar.

Ýatyrka çagaňyzyň dogry dem alyp bilmegi üçin çaga lukmanlary şulary maslahat berýärler:

Günde alty çaý çemçe şeker – çaga üçin bu köpmi ýa-da az?

Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasy çaganyň gündelik iýýän şekeriniň onuň tutuş iýmitden alýan energiýasynyň 10%-den hem az bölegini düzmelidigini maslahat berýär. Soňy bilen ony her gün 5% çenli azaltmak ýa-da takmynan 25 grama (alty çaý çemçe) çenli düşürmek saglyga goşmaça peýda ýetirýär.

Muňa diňe şekeriň özi däl-de, eýsem düzüminde şeker bolan süýjüler, gazlandyrylan içgiler we tortlar hem girýär.