Nerw ulgamynyň esasy wezipeleri bedende bolup geçýän ähli fiziologiki tapgyrlary sazlamagy we daşky gurşawyň täsirine  üznüksiz uýgunlaşmagy üpjün etmekden ybaratdyr. Nerw ulgamynyň entek adamyň ösüşiniň başlangyjynda – düwünçek döwri (2-3 hepdeden) düýbi tutulyp, enäniň göwresindäki geçiren galan wagtynda yzygiderli ösýär hem kämilleşýär.

Çaga dünýä kämilleşmedik görnüşdäki beýni bilen doglup, onuň galan ösüşi daşky gurşawyň täsiri esasynda 20-25 ýaşa çenli dowam edýär. Körpejäniň nerw-psihiki ösüşüne, işlenilip taýýarlanan ölçegler esasynda, ýaşaýşynyň birinji ýylynda her aýda, ikinji ýylynda dört aýdan bir gezek, üçünji ýylynda bolsa ýarym ýylda bir gezek baha berilýär. 

Häzirki döwrüň çagalary 10-20 ýyl mundan ozalky çagalar bilen deňeşdirlende giç dil açýarlar. Öň çaga 1,5 ýaşynda gepläp başlaýan bolsa, indi ol  2-2,5 ýaşynda, oglanjyklar bolsa käte 3 ýaşynda gepläp başlaýar. Munuň esasy sebäbi maglumatlaryň agdyklygynda, ekologiýanyň ýaramazlygynda, geljekgi eneleriň saglygynyň gowşaklygynda  bolmagy mümkin.

Çaganyň ösüşi bilen bagly meseleleriň içinde onuň sözleýişi ene-atany iň biynjalyk edýän meseleleriň  biridir. Wagtynda gepläp başlamadyk çaga kadaly ösmeýän ýaly görünýär. Körpe geplemese ýa-da öz deň-duşlaryndan az geplese, ene-ata howsala düşýär. Bu esasan hem maşgalada ilkinji çaga degişli bolýar. Mümkin, bu mesele ilkinji çaganyň ösüşi babatda ene-atanyň tejribesiniň heniz ýeterlik bolmaýanlygy bilen baglydyr.

Maşgalada çaga dünýä inen gününden, ene-ata diňe şonuň aladasy bilen ýaşap başlaýar. Olar öz çagasynyň  akylly, fiziki we ruhy taýdan sagdyn bolmagyny isleýär.

Çaganyň kadaly ösmegine, umumy sagdynlygyna maşgala asudalygy, emosional gurşaw bilen birlikde onuň iýmitlenmesi hem täsir edýändir. Çaga ömrüniň ilkinji günlerinden 1, 5-2 ýaşaýança, ene süýdi bilen iýmitlenýär. Ene süýdüniň ornuny tutup biljek zat ýokdur, sebäbi onuň düzüminde çaga gerekli ähli ýokumly maddalar bolýar.

Çaga ömrüniň oňat başlanyp, bütin ömrüne sagdyn bolmagy üçin ene süýdi örän ähmiýetlidir. Ene süýdi körpe üçin tebigy we peýdalydyr. Onuň düzüminde körpäniň beden we akyl taýdan kadaly ösmegi üçin ýokumly maddalar bolup, ony hemmetaraplaýyn goraýandyr.

Ýöne, gynansak-da, käbir tejribesiz eneler "bilimsireýän" adamlaryň gepine gidip, "süýdüm ýok" bahanasy bilen, bäbegi emdirmegi bes edýärler. Ýöne körpäni ene süýdi bilen emdirmeklik gaty wajyp bolansoň, bu babatda eliňden geleni aýamaly däldir. Lukmançylyk çeşmeleriň-de köpüsi ene süýdi bilen iýmitlendirmegi maslahat berýärler. Näme üçin? Geliň, munuň sebäplerine garap geçeliň.

Tutgaýlaryň döremegi çagalarda nerw ulgamynyň bozulmalarynyň has ýygy duş gelýän alamaty bolup, onuň ýüze çykmagyna göwrelilik döwründe we dogrum wagtynda, çaganyň ömrüniň birinji günlerinde we aýlarynda täsir edýän faktorlar sebäp bolup biler.

Has anyk häsiýetnama berlende, tutgaýlar dürli derejede huşuň bozulmalary bilen utgaşýan we beden myşsalarynyň ygtyýarsyz, birden ýygrylmagy bilen geçýän ýagdaýdyr.

Çagalarda tutgaýlaryň duş gelme ýygylygy 1000  çaga ilatyna 17-20 ýagdaýy düşýändir.

Hili erbet bolan azygyň iýilmeginiň netijesinde iýmiti siňdiriş ulgamynyň işi bozulyp, iýmit zäherlenmesi ýüze çykýar. Lukmanlar bu ýagdaýy içege ýokançlyklary zerarly döreýän kesellerdiýip atlandyrýarlar. Içege ýokançlyklaryny dürli bakteriýalar we wiruslar döredýändir. Şeýle ýokançly kesellere: ganly içgeçme, salmonellýoz, eşerihioz, kampilobakterioz, iýersinioz degişlidir.

Içege ýokançlyklaryna islendik ýaşdaky adam ýolugyp bilýändir. Ýöne çagalar bu kesele has aňsat ýolugyp, keseli has agyr geçirýändirler.

Keseliň döremeginiň sebäpleri

Tomus döwründe çagalar içege ýokançlyklaryna, esasan-da, kesel dörediji mikroblaryň "mesgen tutunan" suwyny, iýmitini kabul etme arkaly uçraýarlar. Mysal üçin, bir käse gaýnadylmadyk suwuň ýa-da süýdüň içilen ýagdaýynda, gatygyň, dorogyň, gaýmagyň ýa-da ýuwulmadyk ir-iýmişleriň, miweleriň, gök önümleriň iýlen ýagdaýynda ganly içgeçmäniň başlamagy ahmal.

Belli bolşy ýaly, çaganyň derisi onuň sagdynlygynyň esasy görkezijileriniň biridir. Körpejäniň ýaňaklarynyň misli al alma ýaly gyzaryp durmagy, gynansak-da, onuň diateza ýolugandygynyň alamaty bolup, bizi ynjalyksyzlanmaga mejbur edýär.

Diatez gadymy grek sözünden (diatezus) gelip çykýar we meýilli, ýykgyn etmek diýmegi aňladýar. Halk arasynda diatez diýip çaganyň derisinde peýda bolýan allergiki örgüne aýdylýar. Diatez lukmançylykda keselleriň hataryna girmän, diňe bedeniň haýsydyr bir derde ýolukmaga ýykgyn etme ukybyny häsiýetlendirilýär.

Biziň her birimiz käwagt mekdep ýyllaryny ýatlaýarys. Synpdaş oglan-gyzlary, mugallymlary ýatlaýarys.  Mekdep ýatlamalaryny mugallymsyz  göz öňüne getirmek  bolmaýar.

Mugallym barada söz açylanda, ilki bilen onuň okadýan dersi däl-de, çagalara bolan garaýşy ýada düşýär.

Mugallym bilen çaganyň arasyndaky arabaglanyşyk örän inçe bolýar. Ol baglanyşyk mähirli we adamkärçilikli ýa-da gödek we agyr bolup bilýär. Bu ýagdaý diňe çaga däl-de, okadýan we terbiýeleýän mugallyma hem gönüden-göni baglydyr.

Adamzat taryhynda sazyň tutýan orny örän uludyr. Ynsan şatlananda ýa-da gamgyn bolanda, saz diňleýär. Saz ynsanyň göwün syrdaşy diýsek hem ýerlikli bolar. Heniz enesiniň göwresindekä, çaga daş-töwerekdäki bolup geçýän zatlaryň täsirini duýýar, sazyň owazyny  eşidýär. Saz çagany rahatlandyrýar, onuň fiziki we akyl taýdan ösmegine ýardam berýär.

Eneler öz perzentlerine hüwdi ýaly ýakymly aýdym-sazlary hiňlenip bermeli.

Saz özboluşly bejeriş usul hasaplanýar. Alymlar sazyň çaganyň fiziki ösüşine ýetirýän täsirini çuňňur  öwrenmegi dowam edýärler. Olarda ene-atalara maslahat berere zat kändir.

Gowşak, wagtyndan ir doglan çagalara–da saz öz rahatlandyryjy täsirini ýetirýär. Saz biynjalyk çaganyň dem alşyny we ýürek urşuny kadalaşdyrýar, agyry-ynjylaryny kemeldýär, sagdyn çaga bolup ýetişmegine ýardam berýär. Ýedi aýlyk doglan çagalaryň madda çalşygy ýakymly sazyň kömegi bilen  hem dikeldilýär. Bu bolsa öz gezeginde iglije çaganyň agramynyň artmagyna itergi berýär.

Gadyrly saýtyň okyjylary! Biz siziň dykgatyňyza gyrgyz kärdeşlerimiziň rus dilinde çap eden "Howpsuz oýunjaklara bolan hukuk. Kanun. Tejribe. Teklipler" atly hasabatyndan  türkmen diline terjime edilen parçalary hödürleýäris. Tutuş işi rus dilinde şu salgyda okap bolar http://eco-expertise.org/. Gyrgyz kärdeşlerimiziň bu işi "Zäherlenmedik çaga harytlary: Belarussiýanyň, Russiýanyň, Ukrainanyň, Ermenistanyň we Gyrgyzstanyň maglumat-magaryf kampaniýasy" atly sebitleýin taslamanyň çäginde  taýýarlanan. Ol Gündogar Ýewropa, Kawkaz we Merkezi Aziýa sebitine düzüminde howply žäherli maddalary  bolan oýunjaklaryň milli bazara getirmek töwekgelçiligine baha bermek we ony peseltmek boýunça  geçirilýän giň gerimli kampaniýasyny dowam edýär. Gyrgyzystan Respublikasynda taslama "Garaşsyz ekologik seljeriş" jemgyýet birleşigi we Döwlet sanitariýa-epidemiologik gözegçilik departamenti bilen bilelikde amala aşyrylýar. Awtorlar we düzüjiler: Andreýçenko Ý. I., Gawrilowa Ý. A., Konýuhowa I. A., Ruşubakowa M. Y., Peçenýuk O. W., Sliwçenko L. Ý.