Siz iň ünjüli we birahat adamlaryň hataryna kimiň girýändigini bilýärsiňizmi?  Elbetde, ähli ata-eneler. Bu maglumat hiç birimiz üçin geň däldir, sebäbi  perzendi bar bolan adamlarda günüň-gününe howsala düşmek üçin täze-täze sebäpler döräp durýar. Şolaryň biri-de çagalarda ukynyň bozulmagydyr. Hemmetaraplaýyn mähir-muhabbet, alada bilen gurşalan körpejelerde bu ýagdaý ýüze çykmajak ýaly. Eýsem, – "edil bäbek ýaly uka gidipdir", – diýip ýöne ýere aýdylan  däldir ahyry.  Sebäbi adatça, belli bir kada  laýyklykda çagalar:

Göwrelilik döwrüniň ýakymly garaşmalaryny, umytlaryny, arzuwlaryny puja çykarýan ýagdaýlaryň gynansak-da, duş gelýändigini bellemelidir. Şoniň ýaly ahwalatlara göwreliligiň ösmeden galmagy hem degişli edilip bilner.

Ösmeýän göwrelilik – çaga düwünçegiň ösmeden galyp ölýän ýagdaýydyr. Lukmanlar şu güne çenli düwünçegiň ösmeden galma ýagdaýlarynyň anyk sebäplerini aýdyp bilmeýärler.

Ýöne irki möhletlerde ýüze çykýan ýagdaýlaryň 70%-iň genetiki bozulmalar bilen baglydygyny seljermeler görkezýärler.

Nerw ulgamynyň esasy wezipeleri bedende bolup geçýän ähli fiziologiki tapgyrlary sazlamagy we daşky gurşawyň täsirine  üznüksiz uýgunlaşmagy üpjün etmekden ybaratdyr. Nerw ulgamynyň entek adamyň ösüşiniň başlangyjynda – düwünçek döwri (2-3 hepdeden) düýbi tutulyp, enäniň göwresindäki geçiren galan wagtynda yzygiderli ösýär hem kämilleşýär.

Çaga dünýä kämilleşmedik görnüşdäki beýni bilen doglup, onuň galan ösüşi daşky gurşawyň täsiri esasynda 20-25 ýaşa çenli dowam edýär. Körpejäniň nerw-psihiki ösüşüne, işlenilip taýýarlanan ölçegler esasynda, ýaşaýşynyň birinji ýylynda her aýda, ikinji ýylynda dört aýdan bir gezek, üçünji ýylynda bolsa ýarym ýylda bir gezek baha berilýär. 

Göwrelilik döwründe aýal gam çekme, garaşma, howsala düşme, begenme ýaly dürli emosional ýagdaýlara häli-şindi sezewar bolýar. Bu döwürde  tolgunma, begenme ýagdaýy ultrase barlagyny (USB) geçmek bilen hem baglanşyklydyr. Ýöne köp halatlarda bu barlag usuly öz howpluylygy ýa-da howpsuyzlygy babatda aýallary pikirlenmäge mejbur edýär. Dogrudan hem, USB geçmek dogmadyk çaga üçin howplumyka?

Soňky ýyllarda, USB-niň çaga düwünçeginiň hromosom toplumyny dargadyp biljekdigi baradaky pikirler alymlar tarapyndan orta atyldy. Ýöne bu pikir amaly lukmançylykda öz subutnamasyny tapman galdy. Eger bu hakykatdan hem şeýle bolýan bolsa, onda genetiki bozulmalar bilen dogulýan çagalar Ýer togalagynyň ýarysyny tutardy. Diňe Russiýada USB-ni göwrelilik döwründe 3 gezek geçirýän bolsalar, Germaniýada, şeýle hem başga birnäçe Ýewropa ýurtlarynda bu barlagy göwreliler her 2 hepdeden bir gezek geçýärler.

Häzirki döwrüň çagalary 10-20 ýyl mundan ozalky çagalar bilen deňeşdirlende giç dil açýarlar. Öň çaga 1,5 ýaşynda gepläp başlaýan bolsa, indi ol  2-2,5 ýaşynda, oglanjyklar bolsa käte 3 ýaşynda gepläp başlaýar. Munuň esasy sebäbi maglumatlaryň agdyklygynda, ekologiýanyň ýaramazlygynda, geljekgi eneleriň saglygynyň gowşaklygynda  bolmagy mümkin.

Çaganyň ösüşi bilen bagly meseleleriň içinde onuň sözleýişi ene-atany iň biynjalyk edýän meseleleriň  biridir. Wagtynda gepläp başlamadyk çaga kadaly ösmeýän ýaly görünýär. Körpe geplemese ýa-da öz deň-duşlaryndan az geplese, ene-ata howsala düşýär. Bu esasan hem maşgalada ilkinji çaga degişli bolýar. Mümkin, bu mesele ilkinji çaganyň ösüşi babatda ene-atanyň tejribesiniň heniz ýeterlik bolmaýanlygy bilen baglydyr.

Maşgalada çaga dünýä inen gününden, ene-ata diňe şonuň aladasy bilen ýaşap başlaýar. Olar öz çagasynyň  akylly, fiziki we ruhy taýdan sagdyn bolmagyny isleýär.

Çaganyň kadaly ösmegine, umumy sagdynlygyna maşgala asudalygy, emosional gurşaw bilen birlikde onuň iýmitlenmesi hem täsir edýändir. Çaga ömrüniň ilkinji günlerinden 1, 5-2 ýaşaýança, ene süýdi bilen iýmitlenýär. Ene süýdüniň ornuny tutup biljek zat ýokdur, sebäbi onuň düzüminde çaga gerekli ähli ýokumly maddalar bolýar.

Çaga ömrüniň oňat başlanyp, bütin ömrüne sagdyn bolmagy üçin ene süýdi örän ähmiýetlidir. Ene süýdi körpe üçin tebigy we peýdalydyr. Onuň düzüminde körpäniň beden we akyl taýdan kadaly ösmegi üçin ýokumly maddalar bolup, ony hemmetaraplaýyn goraýandyr.

Ýöne, gynansak-da, käbir tejribesiz eneler "bilimsireýän" adamlaryň gepine gidip, "süýdüm ýok" bahanasy bilen, bäbegi emdirmegi bes edýärler. Ýöne körpäni ene süýdi bilen emdirmeklik gaty wajyp bolansoň, bu babatda eliňden geleni aýamaly däldir. Lukmançylyk çeşmeleriň-de köpüsi ene süýdi bilen iýmitlendirmegi maslahat berýärler. Näme üçin? Geliň, munuň sebäplerine garap geçeliň.

Giçki gestozlar göwrelilik ýagdaýy sebäpli döreýän keselleriň biri bolup,  göwrelilerde 10-20% ýygylykda duş gelýändir.

Ene ölümçiligine getirýän sebäpleriň arasynda ol 2-3-nji orny eýeleýändir. Bu keseliň ölüm howply gaýraüzülmelere getirip bilýänligi sebäpli, aýallar maslahathanasynyň we dogrum öýleriň esasy işi öňüni alyş, wagtynda anyklaýyş we netijeli lukmançylyk kömegini berme çärelere gönükdirilen bolmalydyr.

Tutgaýlaryň döremegi çagalarda nerw ulgamynyň bozulmalarynyň has ýygy duş gelýän alamaty bolup, onuň ýüze çykmagyna göwrelilik döwründe we dogrum wagtynda, çaganyň ömrüniň birinji günlerinde we aýlarynda täsir edýän faktorlar sebäp bolup biler.

Has anyk häsiýetnama berlende, tutgaýlar dürli derejede huşuň bozulmalary bilen utgaşýan we beden myşsalarynyň ygtyýarsyz, birden ýygrylmagy bilen geçýän ýagdaýdyr.

Çagalarda tutgaýlaryň duş gelme ýygylygy 1000  çaga ilatyna 17-20 ýagdaýy düşýändir.

Hili erbet bolan azygyň iýilmeginiň netijesinde iýmiti siňdiriş ulgamynyň işi bozulyp, iýmit zäherlenmesi ýüze çykýar. Lukmanlar bu ýagdaýy içege ýokançlyklary zerarly döreýän kesellerdiýip atlandyrýarlar. Içege ýokançlyklaryny dürli bakteriýalar we wiruslar döredýändir. Şeýle ýokançly kesellere: ganly içgeçme, salmonellýoz, eşerihioz, kampilobakterioz, iýersinioz degişlidir.

Içege ýokançlyklaryna islendik ýaşdaky adam ýolugyp bilýändir. Ýöne çagalar bu kesele has aňsat ýolugyp, keseli has agyr geçirýändirler.

Keseliň döremeginiň sebäpleri

Tomus döwründe çagalar içege ýokançlyklaryna, esasan-da, kesel dörediji mikroblaryň "mesgen tutunan" suwyny, iýmitini kabul etme arkaly uçraýarlar. Mysal üçin, bir käse gaýnadylmadyk suwuň ýa-da süýdüň içilen ýagdaýynda, gatygyň, dorogyň, gaýmagyň ýa-da ýuwulmadyk ir-iýmişleriň, miweleriň, gök önümleriň iýlen ýagdaýynda ganly içgeçmäniň başlamagy ahmal.